Bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện tại Việt Nam

Ảnh minh hoa. Nguồn: baochinhphu.vn

1. Quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện

Quyền tiếp cận thông tin là một quyền tự do cơ bản và là trụ cột chính trong việc xây dựng xã hội tri thức toàn diện. Đây cũng được coi là một thành tố không thể thiếu của quyền tự do ngôn luận; là công cụ quan trọng để thúc đẩy pháp quyền, các quyền khác của con người cũng như xây dựng lòng tin. Theo UNESCO, đây là động lực cho sự phát triển bền vững trong các lĩnh vực như y tế, môi trường, giải quyết đói nghèo và chống tham nhũng¹. Quyền này đã được ghi nhận trong các văn kiện quốc tế quan trọng như Tuyên ngôn phổ quát về quyền con người năm 1948 và Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị năm 1966 (mà Việt Nam là thành viên từ năm 1982).

Ở nước ta, quyền tiếp cận thông tin được xác định là một trong những quyền cơ bản của công dân, lần đầu tiên được ghi nhận tại Hiến pháp năm 1992. Tiếp nối tinh thần này, Hiến pháp năm 2013 đã phát triển và cụ thể hóa quyền tiếp cận thông tin tại Điều 25, khẳng định đây là quyền thuộc nhóm quyền dân sự và chính trị. Đặc biệt, Luật Tiếp cận thông tin được Quốc hội thông qua ngày 06/4/2016 đã giúp bảo đảm quyền được thông tin của người dân, tạo cơ chế pháp lý để nhân dân thực hiện đầy đủ quyền làm chủ, nhất là dân chủ trực tiếp.

Hoạt động từ thiện tại Việt Nam hiện nay đang diễn ra hết sức sôi nổi, thu hút sự quan tâm sâu sắc từ các cá nhân, tổ chức và cả cộng đồng. Đây không chỉ là hoạt động thể hiện trách nhiệm xã hội mà còn là truyền thống tốt đẹp, lâu đời của dân tộc ta. Trong bối cảnh đó, việc đảm bảo quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện ngày càng trở nên cấp thiết khi mà thực tế cho thấy cần phải quản lý và giám sát các tổ chức từ thiện, các hoạt động từ thiện để đảm bảo tính minh bạch, công bằng và hiệu quả của hoạt động này; không chỉ đảm bảo quyền lợi của các bên tham gia, mà còn góp phần xây dựng niềm tin của cộng đồng, xã hội.

Trong lĩnh vực từ thiện, quyền tiếp cận thông tin không chỉ là quyền được biết mà còn bao hàm quyền tiếp cận, sử dụng và chia sẻ thông tin liên quan đến các hoạt động thiện nguyện, bao gồm toàn bộ quy trình từ vận động, quyên góp cho đến phân phối và sử dụng các nguồn lực từ thiện. Quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện bao gồm quyền tiếp cận thông tin về tổ chức từ thiện, quyền tiếp cận thông tin tài chính, quyền giám sát và đánh giá, quyền tiếp cận thông tin về người thụ hưởng; quyền tiếp cận thông tin về quy định pháp lý... Chủ thể của quyền này bao gồm nhà tài trợ, người thụ hưởng, cơ quan chức năng, và cả cộng đồng.

2. Kinh nghiệm quốc tế trong bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện

Thông tin minh bạch là điều kiện cốt lõi để nhân dân thực hiện quyền làm chủ, giúp cộng đồng giám sát hiệu quả các cá nhân, tổ chức có trách nhiệm. Trong lĩnh vực từ thiện, việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin càng chặt chẽ thì giá trị nhân văn, tinh thần đoàn kết và tính bền vững của hoạt động càng được phát huy. Do đó, pháp luật cần quy định rõ ràng nhằm bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong lĩnh vực này.

Trong pháp luật từ thiện ở Hoa Kỳ, việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện được kiểm soát qua nhóm thông tin về hoạt động tài chính và nhóm thông tin về pháp lý của các quỹ/tổ chức được quy định phải công khai dữ liệu trên các kênh truyền thông đại chúng theo quy định của pháp luật. Nhóm thông tin pháp lý tập trung vào đảm bảo các tổ chức tư nhân bắt buộc phải thực hiện đăng ký thành lập dưới hình thức tổ chức hoặc quỹ, đồng thời ban hành Điều lệ hoạt động, xây dựng quy chế nội bộ và soạn thảo bản cam kết liêm chính có sự xác nhận từ các bên liên quan². Việc quản lý các quỹ đã đăng ký, đảm bảo sự giám sát của nhà nước và ngăn chặn các quỹ tự phát có mục đích chiếm đoạt tài sản công. Nhóm thông tin về hoạt động tài chính bao gồm việc các tổ chức từ thiện phải nộp báo cáo định kỳ chi tiết về tài sản, nguồn gốc quỹ và chi tiêu³, một số bang còn yêu cầu báo cáo kiểm toán độc lập. Đặc biệt, luật pháp Hoa Kỳ yêu cầu xác minh thông tin chủ sở hữu tài khoản thụ hưởng và nghiêm cấm hành vi gây hiểu lầm về mục tiêu quyên góp hoặc đối tượng nhận hỗ trợ⁴. Điều này cho thấy sự kiểm soát chặt chẽ dòng tiền từ khâu chọn tài khoản thụ hưởng đến các báo cáo tài chính định kỳ bảo đảm rằng tài sản được sử dụng đúng mục đích theo quy trình phân phối minh bạch. Có thể thấy, hệ thống quy định này không chỉ củng cố lòng tin của cộng đồng đối với các hoạt động từ thiện, mà còn xây dựng một môi trường pháp lý nghiêm ngặt, giúp định hình khuôn khổ hoạt động, tạo nền tảng để thông tin được công khai, minh bạch ngay từ những bước đầu.

Tại Indonesia, việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện được thực hiện thông qua việc áp dụng các quy định pháp lý và cơ chế giám sát nhằm tăng cường tính minh bạch và ngăn ngừa lạm dụng. Các quỹ từ thiện phải có mục tiêu rõ ràng như phục vụ xã hội, tôn giáo hoặc nhân đạo và phải được thành lập với tài sản cụ thể. Điều lệ quỹ cần quy định chi tiết vai trò, trách nhiệm của từng bộ phận để bảo đảm minh bạch và trách nhiệm giải trình trong hoạt động quản lý và sử dụng quỹ⁵. Tuy nhiên, một điểm yếu trong hệ thống pháp luật Indonesia là chưa có quy định cụ thể về trách nhiệm giải trình hoặc các biện pháp chế tài trong trường hợp xảy ra gian lận, biển thủ, hoặc sử dụng sai mục đích quỹ từ thiện. Những lỗ hổng này đã dẫn đến một số vụ việc nghiêm trọng, trong đó các tổ chức khủng bố lợi dụng danh nghĩa từ thiện để gây quỹ phi pháp, điển hình là vụ việc của nhóm Jemaah Islamiyah (JI), sử dụng các hộp quyên góp tại nhiều siêu thị trên khắp Indonesia để tài trợ cho các hoạt động khủng bố hay gần đây, Chính phủ Indonesia đã phong tỏa quỹ của tổ chức Aksi Cepat Tanggap (ACT) - một tổ chức phi chính phủ bị cáo buộc gây quỹ cho mạng lưới khủng bố Al-Qaeda - và tiến hành điều tra⁶. Để khắc phục điều này, Chính phủ Indonesia đã kêu gọi người dân nâng cao cảnh giác khi quyên góp và chủ động kiểm tra thông tin về các tổ chức từ thiện. Các cơ quan chức năng cũng tăng cường các chiến dịch truyền thông và áp dụng biện pháp giám sát chặt chẽ hơn đối với các tổ chức từ thiện nhằm đảm bảo rằng các nguồn lực được sử dụng đúng mục đích và hợp pháp. Điều đó cho thấy tầm quan trọng của thông tin và sự tiếp cận thông tin của hoạt động từ thiện tại Indonesia. Rõ ràng, nếu quyền tiếp cận thông tin không được đảm bảo trong trường hợp này, các khoản quyên góp hoàn toàn có thể rơi vào các tổ chức có mục đích xấu núp danh tổ chức từ thiện.

Khác với Hoa Kỳ và Indonesia, Trung Quốc đã ban hành Luật Từ thiện năm 2016 nhằm điều chỉnh toàn diện các hoạt động từ thiện, thiết lập khung pháp lý rõ ràng và chi tiết. Theo điều 9 của Luật, tổ chức từ thiện phải đáp ứng nhiều điều kiện, từ mục đích hoạt động, cơ cấu tổ chức, tài sản cần thiết, đến các quy định cụ thể về tên gọi, địa chỉ và điều lệ⁷. Các tổ chức này có nghĩa vụ nộp báo cáo công tác hàng năm và báo cáo tài chính cho cơ quan dân chính, đảm bảo việc giám sát chặt chẽ và minh bạch thông tin⁸. Nếu vi phạm nghĩa vụ công bố thông tin, hoặc tiết lộ thông tin không được phép, tổ chức sẽ chịu các chế tài nghiêm khắc, từ phạt hành chính đến thu hồi giấy chứng nhận đăng ký và công khai vi phạm⁹. Quy định này không chỉ đặt nền móng cho việc tăng cường minh bạch, mà còn củng cố trách nhiệm giải trình của các tổ chức từ thiện trước nhà nước và xã hội. Việc xử lý nghiêm các vi phạm giúp hạn chế rủi ro như gian lận hay sử dụng sai mục đích quỹ từ thiện, đồng thời bảo vệ quyền lợi của nhà hảo tâm và cộng đồng. Thông qua đó, quyền tiếp cận thông tin trong lĩnh vực từ thiện được đảm bảo, tạo điều kiện để công chúng giám sát và tham gia tích cực hơn. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn còn những thách thức trong việc tiếp cận thông tin,, đặc biệt khi cân bằng giữa minh bạch và bảo mật dữ liệu. Do đó, hoàn thiện cơ chế giám sát và mở rộng quyền tiếp cận thông tin một cách minh bạch sẽ là yếu tố quan trọng để tăng cường niềm tin của xã hội đối với các tổ chức từ thiện tại Trung Quốc.

3. Bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện tại Việt Nam

Tại Việt Nam, hiện chưa có Luật riêng về hoạt động từ thiện nên các quy định pháp lý liên quan đến quyền tiếp cận thông tin chủ yếu được điều chỉnh bởi các văn bản pháp luật khác nhau. Luật Tiếp cận thông tin năm 2016 quy định cụ thể quyền của công dân trong việc yêu cầu và được cung cấp thông tin, cũng như trách nhiệm chủ động công khai thông tin của cơ quan liên quan. Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2010 đảm bảo quyền tiếp cận thông tin cho người thụ hưởng khi các tổ chức từ thiện cung cấp dịch vụ hoặc tiếp nhận đóng góp từ cộng đồng. Nghị định số 93/2019/NĐ-CP quy định các tổ chức từ thiện sử dụng nguồn ngân sách nhà nước phải công khai rõ ràng thông tin tài chính và kết quả hoạt động. Nghị định số 93/2021/NĐ-CP quy định về công khai, quản lý, báo cáo nguồn đóng góp tự nguyện trong các trường hợp khắc phục khó khăn do thiên tai, dịch bệnh và hỗ trợ bệnh nhân hiểm nghèo. Nghị định số 58/2022/NĐ-CP yêu cầu các tổ chức phi chính phủ nước ngoài phải báo cáo định kỳ, thông báo kế hoạch hoạt động và chia sẻ thông tin với cơ quan quản lý địa phương. Việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện được thực hiện thông qua việc đảm bảo ba quyền cơ bản sau:

Thứ nhất, quyền được tiếp cận thông tin: theo quy định pháp luật hiện hành, quyền tiếp cận thông tin của công dân nói chung và trong hoạt động từ thiện nói riêng được thể hiện ở việc công dân có quyền yêu cầu các cá nhân, tổ chức cung cấp thông tin; đồng thời, các cá nhân, tổ chức có trách nhiệm chủ động công khai hoặc cung cấp thông tin khi có yêu cầu hợp lý. Việc bảo đảm quyền tiếp cận thông tin này góp phần hiện thực hóa nguyên tắc dân chủ và trách nhiệm giải trình trong xã hội, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả sử dụng nguồn lực, bảo đảm mục tiêu từ thiện được hiệu quả thiết thực. Khi đó, người dân không chỉ là người đóng góp mà còn tích cực giám sát, đề xuất và hỗ trợ hoạt động từ thiện phát triển bền vững.

Thứ hai, quyền sử dụng thông tin: quyền này thể hiện khả năng của cá nhân, tổ chức trong khai thác và sử dụng thông tin vào các mục đích hợp pháp, được bảo đảm bởi các văn bản quốc tế như Tuyên ngôn phổ quát về quyền con người và Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị, cũng như pháp luật Việt Nam thông qua Luật Tiếp cận thông tin năm 2016, Luật Phòng chống tham nhũng năm 2018 và các văn bản về quản lý hoạt động từ thiện. Từ góc độ pháp lý, quyền này là công cụ giúp cá nhân, tổ chức ra quyết định minh bạch, có trách nhiệm khi đánh giá các tổ chức từ thiện trước khi đóng góp. Trên phương diện lý luận, quyền sử dụng thông tin đảm bảo tính minh bạch, phản ánh quyền tự do sử dụng thông tin nhằm bảo vệ lợi ích hợp pháp của chủ thể. Tuy nhiên, việc thực thi quyền này vẫn gặp trở ngại trong thực tiễn.

Thứ ba, quyền chia sẻ thông tin: quyền này là một thành tố quan trọng trong việc bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình của hoạt động từ thiện. Nó được thể hiện thông qua khả năng của các tổ chức từ thiện, nhà hảo tâm và cộng đồng trong việc phổ biến rộng rãi thông tin về các hoạt động, kết quả, cũng như những thách thức họ đối mặt, nhằm thu hút sự quan tâm, hỗ trợ từ các nhà tài trợ, đối tác và cơ quan quản lý. Về mặt pháp lý, quyền này gắn liền với quyền tự do biểu đạt và tiếp cận thông tin, được ghi nhận trong Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị, đồng thời phản ánh gián tiếp trong Luật Tiếp cận thông tin của Việt Nam và các nghị định chuyên ngành liên quan. Trong hoạt động từ thiện, quyền tiếp cận, sử dụng và chia sẻ thông tin có mối quan hệ chặt chẽ, bổ trợ lẫn nhau, giúp cộng đồng dễ dàng thu thập, phân tích và phổ biến thông tin. Sự phối hợp này góp phần nâng cao niềm tin của công chúng, thúc đẩy sự tham gia và giám sát xã hội, bảo đảm hoạt động từ thiện minh bạch, hiệu quả, hướng tới lợi ích chung của cộng đồng.

Mặc dù quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện tại Việt Nam đang được quan tâm và đảm bảo, tuy nhiên hiện nay hoạt động này còn tồn tại nhiều bất cập.

Một là, các quy định pháp lý hiện nay về quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện ở nước ta còn chưa đầy đủ, rõ ràng và cụ thể, dẫn đến việc công khai thông tin chủ yếu chỉ mang tính nguyên tắc, thiếu hướng dẫn chi tiết về trình tự, thủ tục thực hiện. Ví dụ, Nghị định 93/2021/NĐ-CP mới chỉ đề cập việc phải công khai, chưa làm rõ nội dung, hình thức cụ thể, thiếu khảo sát thực tế về mức độ tiếp cận thông tin của người dân, cũng như chưa có chế tài nghiêm khắc để bảo đảm các tổ chức, cá nhân tuân thủ nghiêm túc.

Bên cạnh đó, việc thiếu khung pháp lý về bảo vệ quyền lợi của người tham gia từ thiện hoặc người tiếp nhận hỗ trợ cũng tạo ra khoảng trống trong việc đảm bảo quyền tiếp cận thông tin, khi mà người tham gia đóng góp, người tiếp nhận từ thiện có thể không biết họ có quyền yêu cầu các thông tin về nguồn gốc, quản lý tài chính của chương trình từ thiện, hoặc làm thế nào để kiểm tra các hoạt động này có thật sự minh bạch hay không.

Hai là, việc tuyên tuyền, giáo dục pháp luật về quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện chưa được phổ biến dẫn tới việc người dân, đặc biệt là ở những khu vực khó khăn vẫn chưa nắm bắt và hiểu rõ được các quy định trong luật hoặc các chính sách, quy định của Nhà nước. Mặt khác, chính các cán bộ được giao làm đầu mối cung cấp thông tin cũng chưa thực hiện đầy đủ hoạt động phổ biến, cung cấp thông tin cho người dân, chưa xác định rõ mô hình hoạt động, ảnh hưởng tới việc đảm bảo quyền tiếp cận thông tin cho người dân và xã hội.

Ba là, các điều kiện bảo đảm tiếp cận thông tin của người dân còn thiếu, chưa đáp ứng được so với yêu cầu thực tế. Cơ sở vật chất phục vụ việc thực thi công vụ của đội ngũ cán bộ và việc tiếp cận pháp luật của người dân như trụ sở làm việc, máy vi tính hay hệ thống mạng truyền thông còn gặp nhiều khó khăn. Một số đơn vị chưa biết cách để xây dựng trang tin điện tử nhằm phục vụ việc truy cập, hoặc chỉ xây dựng trang tin mà không có nhiều cập nhật thường xuyên dẫn tới việc người dân bỏ lỡ các thông tin về hoạt động từ thiện.

Bốn là, thiếu các cơ chế giám sát, đánh giá độc lập là một trong những hạn chế lớn của công tác quản lý hoạt động từ thiện tại Việt Nam hiện nay. Điều này gây khó khăn cho việc bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả sử dụng nguồn lực, đồng thời dễ phát sinh tình trạng lạm dụng, bất công khi phân bổ nguồn tài trợ. Bên cạnh đó, việc không có các cơ chế phản hồi đầy đủ khiến các tổ chức từ thiện khó tiếp thu ý kiến, hạn chế cải tiến chất lượng hoạt động và xây dựng chính sách quản lý dựa trên dữ liệu thực tế. Việc hình thành một hệ thống giám sát hiệu quả sẽ nâng cao niềm tin xã hội, thúc đẩy cộng đồng tham gia tích cực hơn vào các hoạt động từ thiện. Thực tiễn cho thấy, khi Mặt trận Tổ quốc Việt Nam công khai sao kê các khoản đóng góp sau bão số 3 (Yagi), cộng đồng đã hưởng ứng tích cực, góp phần giảm đáng kể tiêu cực phát sinh.

4. Một số kiến nghị nhằm bảo đảm quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện ở Việt Nam

Qua việc nghiên cứu kinh nghiệm của các nước, Việt Nam có thể rút ra nhiều bài học có giá trị tham khảo để hoàn thiện khung pháp lý và thực tiễn quản lý hoạt động từ thiện trong nước. Để đảm bảo quyền tiếp cận thông tin được thực thi hiệu quả, Việt Nam cần tập trung vào các giải pháp sau:

Thứ nhất, cần sửa đổi Nghị định 93/2021/NĐ-CP theo hướng quy định rõ ràng, cụ thể hơn về công khai thông tin trong hoạt động từ thiện. Hiện nay, các quy định này còn thiếu chi tiết, chưa đồng bộ, gây khó khăn trong triển khai thực tế. Vì vậy, việc bổ sung những nội dung cụ thể là rất cần thiết, bao gồm các hình thức công khai thông qua phương tiện truyền thông đại chúng, nền tảng trực tuyến và các báo cáo định kỳ. Bên cạnh đó, cần ban hành thông tư hướng dẫn chi tiết, giúp người dân và các cơ quan quản lý tránh lúng túng khi thực hiện.

Thứ hai, cần xây dựng khung pháp lý rõ ràng về trách nhiệm công khai thông tin đối với tổ chức từ thiện. Kinh nghiệm từ các quốc gia như Mỹ, Trung Quốc cho thấy, việc quy định chi tiết trách nhiệm công khai thông tin tài chính, nguồn quỹ, mục đích sử dụng quỹ và kết quả hoạt động giúp bảo vệ hiệu quả quyền lợi của nhà tài trợ, người thụ hưởng và cộng đồng. Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm này để ban hành các quy định cụ thể về trách nhiệm minh bạch thông tin của các tổ chức, cá nhân hoạt động từ thiện, đồng thời áp dụng các chế tài nghiêm minh đối với hành vi vi phạm như không công khai, cung cấp thông tin sai lệch hoặc thiếu đầy đủ nhằm bảo đảm quyền lợi hợp pháp của các bên.

Thứ ba, thiết lập hệ thống báo cáo và giám sát minh bạch, hiện đại. Nhiều quốc gia phát triển đã ứng dụng công nghệ và trí tuệ nhân tạo giúp các tổ chức từ thiện công khai thông tin nhanh chóng, rõ ràng, đồng thời hỗ trợ công tác giám sát hiệu quả. Việt Nam nên xây dựng hệ thống dữ liệu tập trung trực tuyến, tích hợp đầy đủ thông tin về nguồn quỹ, báo cáo tài chính, tiến độ và kết quả dự án từ thiện. Hệ thống này cần được thiết kế thân thiện, dễ truy cập để đảm bảo sự thuận lợi trong việc tiếp cận thông tin cho cộng đồng.

Thứ tư, tăng cường phổ biến và giáo dục pháp luật về quyền tiếp cận thông tin trong hoạt động từ thiện. Hiện nay, một trong những hạn chế lớn ảnh hưởng đến hiệu quả thực thi quyền tiếp cận thông tin là nhận thức chưa đầy đủ của người dân về quyền và nghĩa vụ liên quan. Vì vậy, Nhà nước cần đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến pháp luật nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng về quyền này, khuyến khích người dân tích cực giám sát, phản hồi các hoạt động từ thiện. Các chương trình giáo dục pháp luật nên được triển khai đa dạng thông qua truyền thông đại chúng, mạng xã hội, hội thảo và tập huấn tại cộng đồng. Điều này không chỉ giúp người dân hiểu rõ hơn về quyền của mình mà còn thúc đẩy việc sử dụng thông tin hiệu quả, đảm bảo các hoạt động từ thiện đúng mục tiêu, đúng đối tượng, tránh lãng phí nguồn lực.

Thứ năm, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát toàn diện đối với hoạt động từ thiện nhằm bảo đảm tính minh bạch, tuân thủ pháp luật và phát huy tinh thần dân chủ cơ sở. Nhà nước cần xây dựng cơ chế thanh tra, kiểm tra định kỳ theo quý hoặc năm để phát hiện kịp thời các sai phạm trong hoạt động từ thiện. Đặc biệt, cần lồng ghép việc thực hiện dân chủ cơ sở theo Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở năm 2022, khuyến khích người dân trực tiếp tham gia vào giám sát, phản biện và kiểm tra hoạt động từ thiện tại địa phương. Việc này giúp cộng đồng chủ động phát hiện và ngăn chặn tình trạng tổ chức từ thiện đã giải thể hoặc tạm dừng nhưng vẫn công khai thông tin gây nhầm lẫn, cũng như kiểm chứng tính chính xác của báo cáo tài chính, nguồn thu, chi. Những vi phạm cần được xử lý nghiêm minh, nhằm bảo vệ quyền lợi của nhà tài trợ, người thụ hưởng và cộng đồng.

Thứ sáu, cần ban hành bộ tiêu chuẩn rõ ràng và cơ chế kiểm soát chặt chẽ đối với các tổ chức từ thiện. Nhà nước nên thiết lập những tiêu chí cụ thể để xác định tính hợp pháp của tổ chức từ thiện, gồm các yêu cầu về đăng ký hoạt động, nghĩa vụ công khai thông tin và trách nhiệm giải trình. Việc này giúp Nhà nước dễ dàng quản lý, đồng thời giúp công chúng nhận diện và tin tưởng vào các tổ chức uy tín. Đối với cá nhân kêu gọi từ thiện, cần quy định rõ trách nhiệm đăng ký và minh bạch thông tin. Hoạt động từ thiện tự phát cũng cần kiểm soát chặt để ngăn chặn tình trạng lợi dụng trục lợi, gây mất trật tự xã hội. Kinh nghiệm từ Mỹ, Indonesia cho thấy việc thiếu kiểm soát nghiêm ngặt có thể dẫn tới rủi ro tổ chức từ thiện bị lợi dụng vào các hoạt động phi pháp như rửa tiền, khủng bố. Do đó, Việt Nam cần xây dựng hệ thống quản lý toàn diện, kiểm tra rõ nguồn gốc và mục đích sử dụng các khoản tài trợ.

5. Kết luận

Những năm gần đây, hoạt động từ thiện ở Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, không chỉ hỗ trợ hiệu quả những người có hoàn cảnh khó khăn, góp phần vào công tác an sinh xã hội, mà còn lan tỏa tinh thần dân tộc, đoàn kết trong cộng đồng, đặc biệt trong bối cảnh thiên tai, dịch bệnh. Tuy nhiên, vấn đề minh bạch trong tiếp nhận, quản lý và sử dụng nguồn lực từ thiện đang trở thành mối quan tâm lớn của xã hội. Trong bối cảnh đó, quyền tiếp cận thông tin nổi lên như một công cụ quan trọng nhằm bảo đảm tính minh bạch, hiệu quả hoạt động từ thiện. Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy, quyền này đã được thể chế hóa trong pháp luật như một điều kiện bắt buộc trong quản lý hoạt động từ thiện. Vì vậy, Việt Nam cần đẩy mạnh hoàn thiện khung pháp lý, quá trình xây dựng Luật Hoạt động từ thiện phải thể hiện rõ và đầy đủ quyền tiếp cận thông tin như một nguyên tắc nền tảng, bên cạnh đó vẫn phải yêu cầu về công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình trong toàn bộ quá trình xây dựng, triển khai và giám sát hoạt động từ thiện. Điều này không chỉ giúp bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các nhà hảo tâm, mạnh thường quân, mà cũng là quyền của người được thụ hưởng, đây là điều kiện tiên quyết để hoạt động từ thiện phát huy tối đa ý nghĩa nhân văn, góp phần xây dựng một xã hội công bằng, minh bạch và phát triển bền vững.

TS. Nguyễn Trung Thành

Viện trưởng Viện Nghiên cứu Pháp luật và Trợ giúp Pháp lý

Bài viết được đăng trên Tạp chí Pháp luật về quyền con người số 46 (6/2024)

---

(*) Bài viết này được Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED) tài trợ trong Đề tài mã số NCUD.05-2023.05.

Tài liệu trích dẫn

(1) Unesco (2024), Right to Information, truy cập ngày 27/2/2025 tại địa chỉ https://www.unesco.org/en/right-information#:~:text=Access%20to%20information%20serves%20as,addressing%20poverty%20and%20fighting%20corruption.

(2) Suzanne M Reisman (2020), Charitable organisations in the United States (New York): overview, https://uk.practicallaw.thomsonreuters.com.

(3) Duy Anh (2021), Mỹ khuyến khích và quản lý người dân làm từ thiện như thế nào? https://zingnews.vn, truy cập ngày 02/12/2024.

(4) Chuyển động 24h (2022), Indonesia cảnh báo tài trợ khủng bố dưới hình thức từ thiện. VTV Online.

(5) CPT, Everything you need to know to establish a foundation in Indonesia, https://cptcorporate.com/everything-you-need-to-know-to-establish-a-foundation-in-indonesia.

(6) Võ Giang/VOV-Jakarta (2022), Indonesia lo ngại nguy cơ tài trợ khủng bố “núp bóng” từ thiện.

(7) Xem Điều 9 Luật Từ thiện Trung Quốc năm 2016.

(8) Xem Điều 13 Luật Từ thiện Trung Quốc năm 2016.

 (9) Xem Điều 99 Luật Từ thiện Trung Quốc năm 2016.