Giáo dục quyền con người ở bậc phổ thông giữ vai trò trọng yếu trong việc xây dựng một xã hội công bằng, bền vững, đảm bảo mọi cá nhân được tôn trọng và bảo vệ quyền lợi của mình theo các quy định pháp lý quốc tế. Bối cảnh quốc tế hiện nay, với những biến đổi phức tạp về chính trị, kinh tế và công nghệ, đã làm thay đổi sâu sắc cách thức giáo dục quyền con người trong hệ thống giáo dục phổ thông. Bài viết này tập trung phân tích các yếu tố chủ chốt ảnh hưởng đến giáo dục quyền con người ở bậc phổ thông, nhằm đề xuất những giải pháp thực tiễn và phù hợp với các nguyên tắc và chuẩn mực pháp lý quốc tế.
1. Giới thiệu chung
Giáo dục quyền con người là yếu tố thiết yếu trong việc nâng cao nhận thức xã hội và ngăn ngừa, hạn chế các vi phạm quyền con người. Trong thời gian qua, việc thực hiện Quyết định số 1309/QĐ-TTg ngày 05/09/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục quốc dân đã đạt được một số thành tựu đáng kể. Tuy nhiên, sự cần thiết phải đẩy mạnh giáo dục quyền con người càng trở nên rõ rệt khi nhận thấy những hạn chế trong quá trình triển khai đề án, như: tiến độ biên soạn tài liệu và giáo trình về quyền con người vẫn chậm; công tác đào tạo và bồi dưỡng kiến thức cho đội ngũ chuyên gia, cán bộ quản lý giáo dục, giáo viên, giảng viên chưa đáp ứng đủ yêu cầu; chất lượng và hiệu quả của hoạt động giáo dục quyền con người vẫn còn thấp; và việc hợp tác quốc tế trong nghiên cứu và giáo dục quyền con người gặp nhiều khó khăn. Do đó, cần thiết phải tiếp tục đầu tư và chú trọng vào giáo dục quyền con người để tạo ra một xã hội có nhận thức cao hơn và tôn trọng quyền con người. Ngày 21/12/2021, Thủ tướng Chính phủ vừa ban hành Chỉ thị 34/CT-TTg về tăng cường thực hiện Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân.
Giáo dục quyền con người ở bậc phổ thông đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng ý thức và hiểu biết của học sinh về quyền và nghĩa vụ cơ bản của con người trong xã hội hiện đại. Tuy nhiên, quá trình này chịu sự ảnh hưởng của nhiều yếu tố khác nhau, từ chính sách giáo dục của nhà nước, chất lượng chương trình giảng dạy, đến môi trường văn hóa - xã hội và nhận thức của cộng đồng. Nhìn chung, để giáo dục quyền con người đạt hiệu quả, cần có sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố này, nhằm tạo ra một môi trường giáo dục toàn diện và bền vững.
Ảnh minh họa. Nguồn: baokiemtoan.vn
2. Các yếu tố ảnh hưởng tới giáo dục quyền con người ở bậc phổ thông
Thứ nhất, yếu tố chính sách và pháp luật của nhà nước
Chính sách và pháp luật là các yếu tố quyết định sự thành công trong việc triển khai giáo dục quyền con người ở bậc phổ thông. Các quy định pháp lý không chỉ tạo ra nền tảng pháp lý vững chắc mà còn cung cấp khung hành lang pháp lý cho việc thực thi các chính sách giáo dục, đảm bảo giáo dục quyền con người được triển khai một cách toàn diện và hiệu quả.
Việt Nam đã xây dựng và triển khai các chính sách giáo dục quyền con người được dựa trên nhiều văn bản chính trị - pháp lý quan trọng.
Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá XI "Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế" là một trong những nghị quyết quan trọng định hướng cải cách giáo dục toàn diện của Đảng Cộng sản Việt Nam. Nghị quyết nhấn mạnh rằng giáo dục và đào tạo cần đảm bảo tính toàn diện, kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn, và phải lồng ghép nội dung về quyền con người vào chương trình giảng dạy các cấp học.
Hiến pháp năm 2013 đặt nền móng vững chắc cho việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người. Điều 39 và Điều 41 khẳng định quyền được học tập và quyền được tiếp cận giáo dục của mọi công dân. Hiến pháp quy định rằng nhà nước phải đảm bảo công bằng trong giáo dục và cung cấp các điều kiện thuận lợi để mọi người có thể tiếp cận các chương trình giáo dục phù hợp.
Luật Giáo dục sửa đổi năm 2019 khẳng định giáo dục phải đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nhân cách, phẩm chất và năng lực của công dân, nhằm hình thành con người có ý thức pháp luật và hiểu biết về quyền và nghĩa vụ của mình. Mục tiêu của giáo dục là trang bị cho học sinh khả năng tôn trọng quyền con người và quyền công dân trong xã hội.
Thứ hai, chương trình giáo dục và sách giáo khoa
Chương trình giáo dục và sách giáo khoa là các yếu tố cốt lõi tác động mạnh mẽ đến quá trình giáo dục quyền con người tại Việt Nam. Những yếu tố này đóng vai trò quyết định trong việc trang bị kiến thức, thái độ và kỹ năng cho học sinh, từ đó hình thành ý thức về quyền con người và cách thức thực thi, bảo vệ quyền lợi của mình và người khác trong xã hội. Tuy nhiên, tác động của chúng đến giáo dục quyền con người không phải lúc nào cũng hoàn hảo và đầy đủ.
Chương trình giáo dục tại Việt Nam, đặc biệt là từ khi triển khai Chương trình giáo dục phổ thông mới (2018), đã chú trọng lồng ghép nội dung về quyền con người vào các môn học như Giáo dục công dân, Đạo đức, Lịch sử và các hoạt động giáo dục khác. Điều này giúp học sinh được tiếp cận với các kiến thức cơ bản về quyền con người từ sớm, đặc biệt là các quyền như quyền được học tập, quyền trẻ em, quyền bình đẳng giới, và quyền tự do ngôn luận. Đây là những quyền được quy định trong các văn bản pháp lý quốc gia và quốc tế như Hiến pháp Việt Nam và Công ước về Quyền trẻ em của Liên Hợp Quốc.Chương trình giáo dục mới cũng chú trọng vào việc phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh, với mục tiêu phát triển khả năng tư duy phản biện, giúp học sinh hiểu và áp dụng quyền con người trong cuộc sống. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc hình thành ý thức pháp luật và tôn trọng quyền lợi của mình và người khác.
Môn Giáo dục công dân đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục ý thức về quyền con người và quyền công dân. Nội dung môn học bao gồm các khái niệm về quyền con người, quyền và nghĩa vụ của công dân theo pháp luật Việt Nam, và các chuẩn mực đạo đức xã hội. Học sinh được học về các quyền và trách nhiệm cơ bản của mình, cũng như cách thực thi và bảo vệ quyền con người trong cuộc sống hàng ngày.
Chẳng hạn, môn Giáo dục công dân - Lớp 8 bài học: “Quyền và nghĩa vụ của công dân trong việc thực hiện pháp luật”. Bài học tập trung vào các quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân theo Hiến pháp và pháp luật Việt Nam. Học sinh được giới thiệu về quyền tự do cá nhân, quyền tự do ngôn luận, và quyền bình đẳng trước pháp luật.
Sách giáo khoa Giáo dục công dân lớp 12 có chủ đề “quyền tự do ngôn luận và tiếp cận thông tin”, qua đó học sinh được giới thiệu về quyền tự do ngôn luận và quyền tiếp cận thông tin theo Hiến pháp Việt Nam và các công ước quốc tế. Bài học giải thích rằng mỗi công dân đều có quyền được bày tỏ ý kiến, quan điểm của mình về các vấn đề xã hội, kinh tế, và chính trị, miễn là tuân thủ pháp luật.
Đồng thời, học sinh được khuyến khích thảo luận các tình huống thực tế và phân tích các trường hợp vi phạm quyền con người trong xã hội. Điều này không chỉ giúp học sinh nắm vững lý thuyết mà còn tạo điều kiện để áp dụng các khái niệm quyền con người vào các tình huống đời sống.
Thứ ba, chất lượng giáo viên
Chất lượng giáo viên là một yếu tố quan trọng, có tác động mạnh mẽ đến hiệu quả giáo dục quyền con người tại các trường phổ thông. Giáo viên không chỉ đóng vai trò là người truyền đạt kiến thức mà còn là hình mẫu giúp học sinh phát triển nhận thức, thái độ và kỹ năng liên quan đến quyền con người. Trong lĩnh vực này, năng lực, kiến thức và phương pháp giảng dạy của giáo viên có thể quyết định đến việc học sinh có hiểu và áp dụng các quyền con người một cách thực tiễn và có trách nhiệm hay không.
Về năng lực chuyên môn của giáo viên: bao gồm kiến thức về quyền con người và pháp luật, là yếu tố nền tảng trong việc triển khai giáo dục quyền con người hiệu quả. Để dạy về quyền con người, giáo viên cần nắm vững các khái niệm pháp lý và nhân quyền cơ bản được quy định trong các văn bản pháp lý quốc tế và quốc gia như Hiến pháp, Công ước về Quyền trẻ em, và các nguyên tắc về quyền con người của Liên Hợp Quốc. Nếu giáo viên thiếu kiến thức chuyên môn vững chắc, việc giảng dạy sẽ thiếu chiều sâu, dẫn đến học sinh khó hiểu và khó vận dụng các quyền con người vào thực tế.
Về phương pháp giảng dạy của giáo viên: phương pháp giảng dạy là một yếu tố quan trọng quyết định đến cách học sinh tiếp cận và hiểu về quyền con người. Những giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học tương tác, thảo luận nhóm, và giải quyết tình huống thường giúp học sinh có cơ hội thực hành, áp dụng kiến thức vào thực tế, và phát triển tư duy phản biện. Ngược lại, những giáo viên chỉ dừng lại ở việc giảng dạy theo lối truyền thống - chỉ đọc và giải thích lý thuyết - sẽ khó có thể kích thích sự hứng thú và hiểu biết sâu sắc của học sinh về quyền con người.
Đồng thời, tinh thần và thái độ của giáo viên có ảnh hưởng lớn đến nhận thức của học sinh về quyền con người. Một giáo viên có ý thức sâu sắc về quyền con người, tôn trọng và đề cao quyền lợi của học sinh, sẽ là tấm gương cho học sinh noi theo. Ngược lại, nếu giáo viên không thể hiện sự tôn trọng quyền con người trong cách đối xử hàng ngày, học sinh sẽ khó tiếp thu và hiểu rõ về giá trị của quyền con người.
Khả năng tổ chức hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp: giáo viên có khả năng tổ chức các hoạt động ngoại khóa và các sự kiện liên quan đến giáo dục quyền con người giúp học sinh có cơ hội thực hành các quyền con người trong thực tế. Các hoạt động này không chỉ giúp học sinh áp dụng kiến thức vào cuộc sống mà còn tăng cường sự hiểu biết và cam kết với các giá trị nhân quyền. Nếu giáo viên thiếu kỹ năng và động lực để tổ chức các hoạt động này, học sinh sẽ không có cơ hội phát triển sâu sắc hơn về quyền con người ngoài nội dung lý thuyết.
Thứ tư, môi trường giáo dục và quản lý trường học
Môi trường giáo dục và quản lý trường học đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển giáo dục quyền con người. Một môi trường giáo dục tích cực, cởi mở, tôn trọng lẫn nhau là yếu tố cốt lõi giúp học sinh nhận thức, thực thi và bảo vệ quyền con người. Quản lý trường học hiệu quả sẽ đảm bảo rằng các chính sách và hoạt động giáo dục quyền con người được thực thi đúng đắn, giúp tạo điều kiện thuận lợi để học sinh thực hành các quyền của mình trong môi trường học đường.
Môi trường giáo dục tích cực và tôn trọng quyền con người là yếu tố quyết định đến việc học sinh có được trải nghiệm thực tế và nhận thức sâu sắc về quyền con người. Một trường học nơi mà mọi thành viên, từ giáo viên, nhân viên đến học sinh, đều tôn trọng quyền của nhau sẽ tạo nên bầu không khí công bằng, bình đẳng và thúc đẩy học sinh hiểu về quyền và nghĩa vụ của mình.
Nếu học sinh thấy rằng quyền của mình, như quyền bày tỏ ý kiến, quyền tự do cá nhân, và quyền được tôn trọng, được đảm bảo trong trường học, các em sẽ dễ dàng tiếp thu và thực hành các khái niệm về quyền con người. Ngược lại, nếu môi trường học tập mang tính áp đặt, bất công, thì học sinh sẽ khó có thể tiếp cận và thực hành các quyền này một cách đúng đắn.
Quản lý trường học với cách tiếp cận dựa trên quyền con người: cách quản lý trường học có ảnh hưởng trực tiếp đến việc giáo dục quyền con người. Các nhà quản lý trường học cần xây dựng chính sách và quy trình dựa trên quyền con người, trong đó quyền lợi của học sinh được ưu tiên hàng đầu. Ví dụ, việc xây dựng và thực thi các quy định trường học phải đảm bảo quyền tự do ngôn luận, quyền bảo vệ dữ liệu cá nhân, và quyền bình đẳng giới. Những quy định này cần minh bạch và được thực hiện công bằng để đảm bảo rằng mọi học sinh, bất kể hoàn cảnh xã hội hay giới tính, đều được tôn trọng và đối xử bình đẳng.
Quản lý hiệu quả cũng giúp đảm bảo rằng các giáo viên được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng để giảng dạy về quyền con người, đồng thời xây dựng môi trường học đường mà học sinh có thể thực hiện quyền của mình một cách an toàn.
Các trường học có vai trò xây dựng và thực thi các chính sách bảo vệ quyền con người của học sinh. Những chính sách này bao gồm quy định về an toàn, bảo mật thông tin cá nhân, và chính sách phòng chống bạo lực học đường, trong đó các biện pháp cụ thể được đưa ra để đảm bảo mọi học sinh được học tập trong một môi trường an toàn và tôn trọng.
Nếu nhà trường không có các chính sách bảo vệ quyền con người, học sinh có thể gặp phải các tình huống bị xâm phạm quyền, chẳng hạn như bị bắt nạt, bị phân biệt đối xử hoặc bị áp đặt bởi các quy tắc không công bằng. Điều này làm giảm hiệu quả của giáo dục quyền con người, khi học sinh không thể thực hành các quyền của mình trong môi trường học tập.
Một môi trường giáo dục an toàn và không có bạo lực là yếu tố nền tảng để giáo dục quyền con người có thể phát triển. Khi học sinh được học tập trong một môi trường không có bạo lực, không có hành vi bắt nạt hay phân biệt đối xử, các em sẽ cảm thấy an toàn để bày tỏ ý kiến, học hỏi và thực hành các quyền con người.
Ngược lại, nếu bạo lực học đường diễn ra thường xuyên, học sinh sẽ cảm thấy bị đe dọa, lo sợ và không có cơ hội để thực hành quyền con người. Bạo lực học đường cũng làm suy giảm lòng tự trọng và khả năng tự vệ của học sinh, từ đó làm giảm hiệu quả của giáo dục quyền con người.
Thứ năm, văn hóa xã hội và quan niệm cộng đồng
Văn hóa xã hội và quan niệm cộng đồng đóng vai trò quyết định trong việc giáo dục quyền con người, đặc biệt là tại bậc phổ thông. Văn hóa, các giá trị truyền thống, tập quán xã hội và quan niệm của cộng đồng không chỉ ảnh hưởng đến nhận thức của học sinh về quyền con người, mà còn tác động mạnh mẽ đến cách mà giáo viên, phụ huynh và xã hội nhìn nhận và triển khai giáo dục về quyền con người. Những yếu tố này có thể tạo điều kiện thuận lợi cho giáo dục quyền con người phát triển, nhưng cũng có thể tạo ra các rào cản nếu chúng xung đột với các giá trị nhân quyền hiện đại.
Ảnh hưởng của giá trị văn hóa truyền thống: trong một số nền văn hóa, các giá trị truyền thống có thể thúc đẩy hoặc hạn chế việc giáo dục quyền con người. Các giá trị như tôn trọng người lớn tuổi, tôn ti trật tự, và gia đình truyền thống có thể làm cho việc đề cao quyền cá nhân bị xem nhẹ. Điều này có thể dẫn đến việc các quyền con người, đặc biệt là quyền của trẻ em và phụ nữ, không được tôn trọng và bảo vệ đầy đủ. Chẳng hạn, truyền thống "kính trên nhường dưới" trong văn hóa Việt Nam, việc tôn trọng người lớn tuổi là một giá trị quan trọng. Tuy nhiên, nếu hiểu không đúng, điều này có thể dẫn đến việc trẻ em không dám bày tỏ ý kiến hoặc phản biện lại người lớn, dù trong một số trường hợp quyền lợi của các em bị xâm phạm. Điều này ảnh hưởng đến việc giáo dục quyền con người, khi học sinh không được khuyến khích thực hành quyền tự do ngôn luận và bày tỏ ý kiến.
Quan niệm truyền thống về vai trò của nam và nữ trong xã hội có thể ảnh hưởng đến giáo dục quyền con người, đặc biệt là trong vấn đề bình đẳng giới. Nếu cộng đồng vẫn giữ quan niệm lạc hậu về vai trò của phụ nữ, coi họ là yếu kém hơn nam giới, thì việc giáo dục quyền con người về bình đẳng giới sẽ gặp nhiều khó khăn. Ở một số vùng nông thôn Việt Nam, vẫn tồn tại quan niệm rằng con trai cần được ưu tiên học hành hơn con gái. Điều này dẫn đến việc nhiều bé gái phải nghỉ học sớm để phụ giúp gia đình hoặc lấy chồng sớm, ảnh hưởng đến quyền được giáo dục của trẻ em gái. Điều này gây khó khăn cho việc giáo dục quyền con người về bình đẳng giới trong cộng đồng.
Áp lực từ cộng đồng đối với giáo dục quyền con người: quan niệm cộng đồng cũng có thể tạo ra áp lực đối với giáo dục quyền con người, đặc biệt là trong các vấn đề liên quan đến quyền của các nhóm thiểu số hoặc các quyền mà cộng đồng chưa hoàn toàn ủng hộ. Các quyền liên quan đến bình đẳng giới, quyền của người LGBT+, hoặc quyền của các nhóm thiểu số dân tộc, có thể không được chấp nhận hoặc ủng hộ bởi cộng đồng, dẫn đến khó khăn cho giáo viên và học sinh trong việc tiếp nhận và thực thi các quyền này. Tại một số trường học ở các vùng sâu, vùng xa, nơi người dân vẫn duy trì các phong tục truyền thống và quan niệm bảo thủ về vai trò giới, giáo viên gặp khó khăn trong việc giảng dạy về quyền bình đẳng giới hoặc quyền LGBT+.
(Còn tiếp)
ThS. Trương Chánh Đức
ThS. Phan Thị Thu An
Học viện Chính trị khu vực IV
--------------------
Tài liệu tham khảo
- BCH TW (2013), Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá XI "Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế"
- Bộ Chính trị (2024), Kết luận số 91-KL/TW của Bộ Chính trị
tiếp tục thực hiện nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá xi “về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. - Bộ Giáo dục và Đào tạo (2019). Sách giáo khoa Giáo dục công dân lớp 12. Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam.
- Bộ Giáo dục và Đào tạo (2021). Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể. Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam.
- Coursera. (n.d.). Human Rights Courses. [Online] Available at: www.coursera.org
- Đại Hội Đồng LHQ (1948), Tuyên ngôn Quốc tế về Nhân quyền.
- Đại Hội Đồng LHQ (1989), Công ước về Quyền trẻ em.
- FutureLearn. (n.d.). Courses on Human Rights and Social Justice. [Online] Available at: www.futurelearn.com
- Thủ tướng Chính phủ (2017), Quyết định số 1309/QĐ-TTg ngày 05/09/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục quốc dân
- Thủ tướng Chính phủ (2021), Chỉ thị 34/CT-TTg, ngày 21/12/2021của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường thực hiện Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân.
- Tổng cục Thống kê Việt Nam (2023). Báo cáo thống kê về tình trạng bình đẳng giới tại Việt Nam. Hà Nội: Tổng cục Thống kê Việt Nam.
- UNESCO (2021). Digital Learning and Rights Education: Global Status Report. Paris: UNESCO.
- UNICEF & UNESCO (2020). Báo cáo về quyền con người trong giáo dục phổ thông tại Đông Nam Á. Paris: UNESCO, UNICEF.
- UNICEF Việt Nam (2020). Báo cáo về tình trạng giáo dục quyền trẻ em tại Việt Nam. Hà Nội: UNICEF Việt Nam.
- UNICEF Việt Nam (2021). Chiến dịch truyền thông về quyền trẻ em trên mạng xã hội. Hà Nội: UNICEF Việt Nam.
- Viện Nghiên cứu Giáo dục Việt Nam (2020). Báo cáo về tình trạng giáo dục quyền con người tại các vùng khó khăn ở Việt Nam. Hà Nội: Viện Nghiên cứu Giáo dục Việt Nam.
- Viện Nghiên cứu Phát triển Giáo dục (2021). Khảo sát về nhận thức của giáo viên và học sinh về quyền con người tại các trường phổ thông ở Việt Nam. Hà Nội: Viện Nghiên cứu Phát triển Giáo dục.
- World Bank (2023). Technology in Education: Advancing Digital Inclusion and Human Rights Education. Washington, DC: World Bank.
