Phát huy vai trò trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội nhằm bảo đảm quyền của nhóm dễ bị tổn thương ở Việt Nam

Công tác trợ giúp pháp lý ở nước ta đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. 
Nguồn: baochinhphu.vn.

Đặt vấn đề

Phát huy vai trò trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội - Đây là yêu cầu của Đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm tại buổi làm việc với Ban Cán sự Đảng Bộ Tư pháp (theo Thông báo số 108-TB/TPTW ngày 18/11/2024 của Văn phòng Trung ương Đảng). Để triển khai nội dung này cần có sự nghiên cứu về lý luận, thực tiễn để đưa ra những giải pháp nhằm phát huy vai trò trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội nhằm đảm bảo quyền của nhóm xã hội dễ bị tổn thương trong thời gian tới.

1. Quyền được trợ giúp pháp lý của nhóm dễ bị tổn thương

Trợ giúp pháp lý mang giá trị cốt lõi hướng đến bảo vệ quyền con người - mục tiêu của Nhà nước pháp quyền và bản chất ưu việt của chế độ, đồng thời là công cụ để Nhà nước thực hiện các cam kết quốc tế tại Việt Nam. Hiện nay, dịch vụ hỗ trợ thông tin, thực hiện trợ giúp pháp lý theo Luật Trợ giúp pháp lý đã được xác định là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của ngành Tư pháp. Quyền được trợ giúp pháp lý của các đối tượng dễ bị tổn thương trong xã hội là một vấn đề được quan tâm trong quá trình xây dựng, tổ chức thi hành Luật Trợ giúp pháp lý . Một nguyên tắc cơ bản được hầu hết các nước trên thế giới thừa nhận rằng trợ giúp pháp lý là trách nhiệm của nhà nước, nhà nước phải có trách nhiệm giúp đỡ những đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương trong trường hợp họ không có đủ khả năng tài chính thuê luật sư khi họ phải đối diện với pháp luật để bảo đảm công lý, công bằng xã hội¹. Việc xác định các diện người được trợ giúp pháp lý nêu trên dựa trên những nguyên tắc cụ thể, phù hợp với đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật hiện hành và điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước². Theo đó, việc quy định người được trợ giúp pháp lý cần dựa trên các nguyên tắc mang tính đặc thù của Việt Nam về chính sách của Đảng và Nhà nước về đền ơn đáp nghĩa đối với người có công với cách mạng, chính sách dân tộc, chính sách hình sự đối với người dưới 18 tuổi bị buộc tội, chính sách chăm sóc và bảo vệ trẻ em. Bản chất của hoạt động trợ giúp pháp lý là trợ giúp đối với một số nhóm đối tượng yếu thế  trong xã hội có khó khăn về tài chính, không đủ khả năng chi trả thù lao cho dịch vụ pháp lý. Bên cạnh đó, những diện người được trợ giúp pháp lý hiện nay cũng được kế thừa từ các giai đoạn trước.

Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, 14 nhóm đối tượng được trợ giúp pháp lý, chiếm khoảng 45% dân số³ và tiếp tục mở rộng theo Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi), Luật Tư pháp người chưa thành niên vừa được thông qua trong tháng 11 năm 2024. Cụ thể: Theo Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, người được trợ giúp pháp lý gồm: Người có công với cách mạng; người thuộc hộ nghèo; trẻ em; người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn; người bị buộc tội từ đủ 16 đến 18 tuổi; người bị buộc tội thuộc hộ cận nghèo; người có khó khăn tài chính thuộc các nhóm: Cha đẻ, mẹ đẻ, vợ, chồng, con của liệt sĩ và người có công nuôi dưỡng khi liệt sĩ còn nhỏ; Người nhiễm chất độc da cam; người cao tuổi; người khuyết tật; người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự; nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình; nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người và người nhiễm HIV. Theo Điều 2 Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý thì điều kiện có khó khăn về tài chính là người thuộc hộ cận nghèo hoặc người đang được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng theo quy định.

Việc mở rộng người thuộc diện được trợ giúp pháp lý đáp ứng thực tiễn nhu cầu trợ giúp pháp lý của nhóm người dễ bị tổn thương cũng như có ý nghĩa quan trọng trong triển khai thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu mở rộng đối tượng thuộc diện được trợ giúp pháp lý được giao tại Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới và chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm “Phát huy vai trò của trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội”⁴. Hệ thống trợ giúp pháp lý ngày càng thể hiện được vị trí, vai trò trong thực hiện các chính sách tốt đẹp của Đảng, Nhà nước đối với người nghèo, người yếu thế và các đối tượng chính sách khác, bảo đảm quyền con người, quyền công dân theo tinh thần của Hiến pháp. Ngày 28 và ngày 30/11/2024, Quốc hội đã thông qua Luật Tư pháp người chưa thành niên và Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi), trong đó có quy định sửa đổi Luật Trợ giúp pháp lý theo hướng mở rộng thêm nhiều diện người được trợ giúp pháp lý miễn phí so với trước đây như:

- Về người từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi: Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị buộc tội và người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ việc hình sự có khó khăn về tài chính được trợ giúp pháp lý miễn phí. Nay diện người từ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi thuộc diện được trợ giúp pháp lý miễn phí được sửa đổi bởi Luật Tư pháp người chưa thành niên, bao gồm như sau: “Người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi là người bị tố giác (1), người bị kiến nghị khởi tố (2), người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp (3), người bị buộc tội (4), bị hại (5), người làm chứng (6), người chấp hành biện pháp xử lý chuyển hướng (7), phạm nhân (8). Luật Tư pháp người chưa thành niên có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2026.

- Về nạn nhân của hành vi mua bán người: Theo Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người có khó khăn về tài chính (bao gồm nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người thuộc hộ cận nghèo hoặc nạn nhân của hành vi mua bán người theo quy định của Luật Phòng, chống mua bán người được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng theo quy định. Nay, Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi) đã sửa đổi diện người này như sau: nạn nhân của hành vi mua bán người (1), người đang trong quá trình xác định là nạn nhân (2) và người dưới 18 tuổi đi cùng nạn nhân (3). Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi) có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2025.

Việc sửa đổi quy định Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, mở rộng người thuộc diện được trợ giúp pháp lý trong các dự án Luật Tư pháp người chưa thành niên và Luật Phòng chống mua bán người (sửa đổi) nhằm đáp ứng thực tiễn nhu cầu trợ giúp pháp lý của nhóm người dễ bị tổn thương, khắc phục bất cập về đối tượng thuộc diện trợ giúp pháp lý trong quá trình triển khai thực hiện Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 cũng như có ý nghĩa quan trọng trong triển khai thực hiện nhiệm vụ “mở rộng đối tượng được trợ giúp pháp lý phù hợp với điều kiện của đất nước” được giao tại Nghị quyết số 27-NQ/TW. Bên cạnh đó, hiện nay, trợ giúp pháp lý đã được đưa vào tất cả 05 Chương trình mục tiêu quốc gia, gồm Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi; Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững; Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới và hai Chương trình mục tiêu mới là Chương trình mục tiêu quốc gia phòng chống ma túy và Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển văn hóa vừa được Quốc hội thông qua chủ trương đầu tư trong tháng 11/2024. Cùng với đó, nội dung “kết nối, đẩy mạnh các hoạt động trợ giúp pháp lý trong các chương trình, chính sách về an sinh xã hội” cũng là một trong những nhiệm vụ của Nghị quyết số 68/NQ-CP ngày 09/5/2024 của Chính phủ ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Nghị quyết số 42-NQ/TW ngày 24/11/2023, Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội, đáp ứng yêu cầu sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Những điều đó thể hiện rõ sự quan tâm toàn diện của Đảng và Nhà nước đối với đối tượng yếu thế trong xã hội, tiếp tục thực hiện sâu rộng các chính sách về xóa đói giảm nghèo, chính sách dân tộc, chính sách nhân đạo, đền ơn đáp nghĩa và đảm bảo quyền con người, quyền công dân theo tinh thần của Hiến pháp.

2. Một số kết quả và vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội nhằm đảm bảo quyền của các nhóm dễ bị tổn thương ở Việt Nam

Là dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu của ngành Tư pháp⁵, trong thời gian qua các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã nỗ lực, tích cực trong cung cấp các dịch vụ pháp lý miễn phí trong các vụ việc cụ thể cho người nghèo, người có công với cách mạng, trẻ em, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế xã hội đặc biệt khó khăn và các nhóm người yếu thế, dễ tổn thương khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật. Sau 27 năm thành lập, đặc biệt là từ khi đổi mới công tác trợ giúp pháp lý và sau hơn 6 năm triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đến nay, hệ thống trợ giúp pháp lý ở Trung ương và địa phương đã đạt được một số kết quả đáng ghi nhận: Thể chế về trợ giúp pháp lý ngày càng được hoàn thiện; tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý được sắp xếp, tăng cường; hoạt động trợ giúp pháp lý ngày càng đi vào nề nếp, tập trung vào nhiệm vụ trọng tâm là thực hiện vụ việc, nhất là vụ việc tham gia tố tụng; chất lượng dịch vụ trợ giúp pháp lý ngày càng được nâng cao, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người được trợ giúp pháp lý. Năng lực của đội ngũ trợ giúp viên pháp lý đã dần được nâng cao và trở thành đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người thuộc diện được trợ giúp pháp lý. Truyền thông về trợ giúp pháp lý ngày càng hiệu quả với nhiều hình thức đa dạng; ứng dụng công nghệ thông tin bước đầu để nâng cao hiệu quả quản lý và thực hiện trợ giúp pháp lý. Hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước trợ giúp pháp lý được tăng cường, đóng góp tích cực vào việc thực hiện thắng lợi nhiệm vụ của Bộ, ngành Tư pháp và vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong từng giai đoạn.

Đến nay, trên toàn quốc có 63 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước và 96 Chi nhánh trợ giúp pháp lý (ở mỗi tỉnh, thành phố có 01 Trung tâm và có thể có Chi nhánh)⁶, với 702 trợ giúp viên pháp lý/trên tổng số gần 1.300 viên chức. Đội ngũ trợ giúp pháp lý đã có tiêu chuẩn, trình độ tương đương với Luật sư và trên thực tế năng lực của đội ngũ trợ giúp viên pháp lý đã dần được nâng cao và trở thành đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dân; số lượng vụ việc tham gia tố tụng của trợ giúp viên pháp lý tăng hằng năm. Ghi nhận những cố gắng, nỗ lực đó, trong thời gian qua đã có những trợ giúp viên pháp lý được tôn vinh gương sáng Ngành Tư pháp.

Số lượng vụ việc cung cấp cho người dân ngày càng tăng, chất lượng ngày càng cao, đáp ứng yêu cầu của người dân yếu thế trong xã hội. Từ 1997 - 2024, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trên toàn quốc đã thực hiện được hơn 2,3 triệu vụ việc cho người có công với cách mạng, người thuộc hộ nghèo, trẻ em, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn và các diện người được trợ giúp pháp lý khác theo quy định. Triển khai Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, các địa phương đã tập trung vào nhiệm vụ trọng tâm của công tác trợ giúp pháp lý là thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là vụ việc tham gia tố tụng. Số lượng vụ việc trợ giúp pháp lý nói chung và vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng nói riêng liên tục tăng, năm sau cao hơn năm trước. Riêng năm 2024, các Trung tâm đã thụ lý mới 38.138 vụ việc, trong đó 32.086 vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng (tăng 4% so với cùng kỳ năm 2023) bao gồm 22.171 vụ việc bào chữa; 9.915 vụ việc bảo vệ), và đã kết thúc 35.475 vụ việc (tăng 7,4% so với cùng kỳ năm 2023), trong đó có 29.841 vụ việc tham gia tố tụng (tăng 17% so với cùng kỳ năm 2023) bao gồm 19.788 vụ việc bào chữa, 10.053 vụ việc bảo vệ⁷, số lượng vụ việc tham gia tố tụng trong năm 2024 tăng cao so với cùng kỳ năm 2023 và đạt mốc cao nhất từ trước đến nay. Thực hiện việc quản lý, theo dõi đối với hoạt động thẩm định chất lượng vụ việc trợ giúp pháp lý của tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý trong toàn quốc, theo đó, tính đến ngày 27/11/2024, theo số liệu báo cáo chưa đầy đủ của các địa phương, đã có 45 Sở Tư pháp thực hiện đánh giá chất lượng vụ việc được 2.692 vụ việc; 62 Trung tâm trợ giúp pháp lý nhà nước thực hiện thẩm định chất lượng được 17.053 vụ việc, trong đó tất cả các vụ việc thẩm định, đánh giá chất lượng đều đạt chất lượng trở lên, không có vụ việc nào không đạt chất lượng. Số vụ việc trợ giúp pháp lý tham gia tố tụng thành công là: 9.592 vụ việc (tăng 7% so với cùng kỳ năm 2023)⁸... Từ số liệu trên cho thấy, người dân nói chung và người được trợ giúp pháp lý nói riêng được bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp kịp thời, góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân, quyền công bằng trong tiếp cận công lý và công bằng trong xét xử. Trợ giúp viên pháp lý là đội ngũ nòng cốt cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý cho người dân.

Bên cạnh đó, trong thời gian qua ở Trung ương và địa phương đã tích cực triển khai nội dung trợ giúp pháp lý trong các chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2021 - 2025 về giảm nghèo, phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, nông thôn mới. Hiện nay, trợ giúp pháp lý được quy định tại 03 Chương trình mục tiêu quốc gia, cụ thể: (1) tại nội dung số 3 thuộc Tiểu dự án 1 của Dự án 10 Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030, giai đoạn I: từ năm 2021 đến năm 2025 (ban hành kèm theo Quyết định số 1719/QĐ-TTg ngày 14/10/2021 của Thủ tướng Chính phủ);  (2) tại Tiểu dự án 2 (Truyền thông về giảm nghèo đa chiều) của Dự án 6 với mục tiêu “nâng cao khả năng tiếp cận và thụ hưởng trợ giúp pháp lý” và Tiểu dự án 1 (Nâng cao năng lực thực hiện Chương trình) của Dự án 7 với nội dung “Nâng cao kiến thức, kỹ năng, nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ làm công tác trợ giúp pháp lý” Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững giai đoạn 2021 - 2025 ban hành kèm theo Quyết định số 90/QĐ-TTg ngày 18/01/2022 của Thủ tướng Chính phủ); (3) tại nội dung 05 thuộc nội dung thành phần số 08 là “Nâng cao nhận thức, thông tin về TGPL; tăng cường khả năng thụ hưởng dịch vụ trợ giúp pháp lý” của Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021 – 2025 (ban hành kèm theo Quyết định số 263/QĐ-TTg ngày 22/02/2022 của Thủ tướng Chính phủ). Các hoạt động trợ giúp pháp lý đã được trung ương và địa phương triển khai đồng bộ, toàn diện. Kết quả đầu ra của từng hoạt động trợ giúp pháp lý cơ bản giúp người dân, nhất là người nghèo, người dân tộc thiểu số cư trú ở vùng có điều kiện kinh tế xã hội đặc biệt khó khăn, người dân ở vùng nông thôn thuộc diện được trợ giúp pháp lý tiếp cận và thụ hưởng trợ giúp pháp lý miễn phí khi có tranh chấp, vướng mắc pháp luật. Các hoạt động tăng cường năng lực cho người thực hiện trợ giúp pháp lý đã góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý. Nhiều vụ việc do người thực hiện trợ giúp pháp lý thực hiện có kết quả tích cực, đạt chất lượng; quan điểm bào chữa, bảo vệ cho người được trợ giúp pháp lý của trợ giúp viên pháp lý, luật sư ký hợp đồng thực hiện trợ giúp pháp lý được các cơ quan tiến hành tố tụng chấp nhận, được Tòa án tuyên mức án nhẹ hơn hoặc chuyển tội danh, thay đổi khung hình phạt thấp hơn so với đề nghị của Viện Kiểm sát, thậm chí được tuyên vô tội hoặc trong các vụ án dân sự người thực hiện trợ giúp pháp lý giúp cho người được trợ giúp pháp lý bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của mình trong các vụ tranh chấp dân sự nhiều vụ việc được chấp nhận toàn bộ yêu cầu khởi kiện lấy lại được đất, được tài sản của mình. Các vụ việc trợ giúp pháp lý được thẩm định, đánh giá chất lượng đều đạt chất lượng trở lên.

Với những kết quả trên, có thể khái quát về vai trò của hoạt động trợ giúp pháp lý trong bảo đảm quyền con người ở Việt Nam như sau:

Thứ nhất, hoạt động trợ giúp pháp lý bảo vệ quyền con người, bảo đảm công bằng trong việc tiếp cận pháp luật, tiếp cận công lý đồng thời góp phần bảo đảm chính sách an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội tại Việt Nam. Trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Nhà nước chịu trách nhiệm trong việc bảo đảm cho người nghèo, những đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế khác trong xã hội được thụ hưởng chính sách pháp luật công bằng, tạo điều kiện cho họ được hỗ trợ, giúp đỡ để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của mình. Do đó, trợ giúp pháp lý có vai trò giúp người nghèo, người thuộc nhóm yếu thế, dễ tổn thương trong bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, bảo đảm sự công bằng, bình đẳng với các nhóm người khác trong xã hội, qua đó góp phần bảo đảm an sinh xã hội, phát triển kinh tế - xã hội.

Thứ hai, trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Công cuộc cải cách tư pháp được Đảng ta đặt ra với những định hướng cơ bản mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao để bảo vệ tốt nhất quyền con người trong lĩnh vực tư pháp. Người thực hiện trợ giúp pháp lý là một bên của quá trình tranh tụng, có quan hệ mật thiết và trực tiếp đến chất lượng xét xử của Tòa án. Qua hoạt động nghiệp vụ, hoạt động trợ giúp pháp lý cũng sẽ góp phần thực thi công lý, giúp Tòa án thực hiện đúng nguyên tắc tranh tụng trong xét xử, đưa ra các phán quyết đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, hạn chế lượng án oan sai trong các phiên tòa hình sự, phù hợp với mục tiêu cải cách tư pháp.

Thứ ba, trợ giúp pháp lý là một trong những công cụ để Nhà nước thực hiện các cam kết quốc tế về quyền con người tại Việt Nam. Thông qua hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý của mình, trợ giúp pháp lý đã bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho người được trợ giúp pháp lý, nhất là khi họ rơi vào tình trạng bị buộc tội, nguy cơ bị tước quyền tự do, chính là lúc Nhà nước cần có sự trợ giúp, hỗ trợ để họ được bảo vệ quyền lợi chính đáng của mình...

3. Các giải pháp nhằm tiếp tục phát huy vai trò trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội nhằm đảm bảo quyền của nhóm dễ bị tổn thương

Để đạt được mục tiêu của công tác trợ giúp pháp lý là Việt Nam phấn đấu trở thành quốc gia có hoạt động trợ giúp pháp lý phát triển trong khu vực giai đoạn 2025 - 2030 và quốc gia có hoạt động trợ giúp pháp lý tiên tiến trong khu vực và trên thế giới giai đoạn 2031 - 2045, cần tiếp tục triển khai hiệu quả một số giải pháp phát huy vai trò trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội như sau:

Một là, tiếp tục hoàn thiện thể chế về diện người được trợ giúp pháp lý theo hướng mở rộng, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước. Trong thời gian tới, cần tiếp tục, nghiên cứu đề nghị sửa đổi Pháp lệnh Ưu đãi người có công với cách mạng, Luật Người cao tuổi, Luật Phòng, chống nhiễm vi rút gây hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ở người (HIV/AIDS) theo hướng bổ sung quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí cho người có công với cách mạng; người có HIV, người cao tuổi có khó khăn về tài chính theo quy định của Luật Trợ giúp pháp lý để đảm bảo sự thống nhất, đồng bộ trong hệ thống pháp luật. Đề nghị nghiên cứu, đề xuất Luật Người khuyết tật bổ sung quyền của người khuyết tật theo hướng mọi người khuyết tật trong tố tụng tư pháp, không phân biệt người có khó khăn về tài chính hay không đều có quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí. Bởi vì, người khuyết tật họ đã bị khiếm khuyết và họ gặp rất nhiều khó khăn trong cuộc sống, do đó, khi vướng phải tố tụng hình sự trở thành nạn nhân hoặc người bị buộc tội, họ rất cần được sự giúp đỡ pháp luật miễn phí từ Nhà nước. Trước mắt, đề nghị nghiên cứu, sửa đổi Nghị định số 144/2017/NĐ-CP ngày 15/12/2017 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Trợ giúp pháp lý theo hướng mở rộng điều kiện có khó khăn về tài chính của nhóm người quy định tại khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý, cụ thể có thể nghiên cứu theo hướng, sửa đổi Điều 2 Nghị định thành: Điều kiện có khó khăn về tài chính là người thuộc hộ cận nghèo, người được hưởng trợ cấp xã hội hàng tháng, người thuộc hộ mới thoát nghèo, hộ có mức sống trung bình làm nông nghiệp, diêm nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, người lao động có thu nhập thấp, người có khó khăn đột xuất... Việc mở rộng thêm điều kiện có khó khăn về tài chính nhằm mở rộng quyền được trợ giúp pháp lý cho nhóm người thuộc quy định tại khoản 7 Điều 7 Luật Trợ giúp pháp lý (người cao tuổi, người khuyết tật, nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình... có khó khăn về tài chính).

Hai là, tiếp tục tổ chức triển khai 5 Chương trình mục tiêu quốc gia, gồm Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi; Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững; Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới và hai Chương trình mục tiêu mới được Quốc hội thông qua chủ trương đầu tư là Chương trình mục tiêu quốc gia phòng chống ma túy và Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển văn hóa. Bên cạnh đó, tổ chức triển khai các quy định về diện người được trợ giúp pháp lý và các nội dung trợ giúp pháp lý trong Luật Tư pháp người chưa thành niên và Luật Phòng, chống mua bán người (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua.

Ba là, các tổ chức thực hiện trợ giúp pháp lý cần tiếp tục tập trung thực hiện vụ việc trợ giúp pháp lý, nhất là vụ việc tham gia tố tụng, bảo đảm thuận lợi cho người dân tiếp cận và sử dụng dịch vụ sự nghiệp công thiết yếu trợ giúp pháp lý xuyên suốt, kịp thời, hiệu quả. Tăng cường chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý thông qua việc tổ chức thẩm định, đánh giá chất lượng, hiệu quả vụ việc trợ giúp pháp lý; xây dựng đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý chuyên nghiệp, có đầy đủ kiến thức và kỹ năng bảo đảm cung cấp dịch vụ trợ giúp pháp lý có chất lượng, nhất là trong tham gia tố tụng. Bảo đảm đủ số lượng trợ giúp viên pháp lý phù hợp với vị trí việc làm đã được phê duyệt và nâng cao năng lực cho đội ngũ người thực hiện trợ giúp pháp lý; nghiên cứu cơ chế thu hút mạnh mẽ tổ chức, cá nhân, nhất là luật sư có nhiều kinh nghiệm, năng lực tham gia thực hiện trợ giúp pháp lý.

Bốn là, nâng cao khả năng tiếp cận, sử dụng quyền được trợ giúp pháp lý miễn phí cho người dân thông qua việc đa dạng hoá các cách thức và nâng cao chất lượng truyền thông về trợ giúp pháp lý, kết hợp các cách thức truyền thông truyền thống với các cách thức truyền thông hiện đại trên mạng xã hội, các diễn đàn trực tuyến, mạng viễn thông, sóng phát thanh, truyền hình... bằng tiếng Việt hoặc dịch sang các tiếng dân tộc phổ biến, bảo đảm hiệu quả, phù hợp với từng vùng, miền, từng nhóm đối tượng yếu thế (như trẻ em, người khuyết tật, người dân tộc thiểu số...); nâng cao kiến thức, hiểu biết về trợ giúp pháp lý của đội ngũ cán bộ cơ sở, người có uy tín trong cộng đồng trong việc hỗ trợ người dân tiếp cận dịch vụ trợ giúp pháp lý.

Năm là, bên cạnh đó, cần tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý, tạo sự đồng bộ với các lĩnh vực an sinh xã hội khác; tiếp tục đơn giản hóa thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý, phấn đấu 100% thủ tục hành chính trong lĩnh vực trợ giúp pháp lý được xác định là dịch vụ công trực tuyến tại tất cả các địa phương và tích hợp các dịch vụ công này trên Cổng dịch vụ công quốc gia; tăng cường kết nối, chia sẻ với cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư, cơ sở dữ liệu của các cơ quan tiến hành tố tụng và cơ sở dữ liệu chuyên ngành của các Bộ, ngành, cơ quan có liên quan, giúp người dân tiếp cận và được trợ giúp pháp lý sớm khi có nhu cầu...

Kết luận

Trợ giúp pháp lý ở Việt Nam ra đời từ nhu cầu tư vấn pháp luật miễn phí cho người nghèo và đến nay luôn gắn liền với chương trình giảm nghèo và các chương trình an sinh xã hội khác. Việc phát huy vai trò trợ giúp pháp lý trong thực hiện các chính sách an sinh xã hội vừa là yêu cầu, vừa là nhiệm vụ nhưng cũng là cơ hội để trợ giúp pháp lý nâng cao vai trò, vị thế của mình trong đời sống xã hội, góp phần bảo đảm tốt hơn quyền con người nói chung và quyền của các nhóm dễ bị tổn thương nói riêng ở Việt Nam.

ThS. Trịnh Thị Thanh

Cục Trợ giúp pháp lý, Bộ Tư pháp

Bài viết được đăng trên Tạp chí Pháp luật về quyền con người số 45 (04/2024)

---

Tài liệu trích dẫn

(1) TS. Lê Thành Long, Bối cảnh, mục đích, yêu cầu và những định hướng lớn xây dựng Luật Trợ giúp pháp lý (sửa đổi).

(2) Ths Lê Thị Thúy, Quy định về người được trợ giúp pháp lý trong Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017, Tạp chí Dân chủ và pháp luật.

(3) Báo cáo đánh giá tác động của Dự án Luật TGPL (sửa đổi), Hồ sơ trình Quốc hội 30/9/2016.

(4) Thông báo số 108-TB/TPTW ngày 18/11/2024 của Văn phòng Trung ương Đảng.

(5) Quyết định số 2069/QĐ-TTg ngày 8/12/2022 của Thủ tướng Chính phủ.

(6) Thống kê từ báo cáo của các Trung tâm TGPL nhà nước tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương.

(7) Số liệu ước tính từ số liệu tính từ 1/1/2024 đến 25/11/2024 trên Hệ thống quản lý tổ chức và hoạt động TGPL.

(8) Theo Báo cáo số liệu vụ việc thành công của 63 tỉnh thành, kỳ báo cáo năm 2024 tính từ 01/11/2023-31/10/2024 (số liệu trích xuất trên Hệ thống quản lý tổ chức và hoạt động trợ giúp pháp lý tại ngày 27/11/2024).