Nâng cao hiệu quả giáo dục về quyền con người cho sinh viên khối các trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính

Ảnh minh họa. Nguồn: xaydungchinhsach.chinhphu.vn

Ngày 11/12/2024, tại Hội nghị toàn quốc về giáo dục quyền con người do Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh tổ chức, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của giáo dục quyền con người trong hệ thống giáo dục quốc dân. Tại Hội nghị, Thủ tướng Chính phủ cũng yêu cầu trong thời gian tới cần phải xây dựng môn học quyền con người là môn học độc lập trong các cơ sở giáo dục, đào tạo.

Để nâng cao hiệu quả giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính, bài viết cho rằng: cần tập trung chỉ ra thực trạng giáo dục quyền con người tại các Trường không chuyên luật, những khó khăn mang tính đặc thù của các trường này khi triển khai thực hiện nội dung giáo dục quyền con người, đặc biệt khi thực hiện chủ trương xây dựng môn học quyền con người thành một môn học độc lập. Trên cơ sở đó, tác giả đề xuất một số giải pháp thiết thực, phù hợp với tính chất đặc thù của giáo dục tại các Trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính hiện nay.

1. Khái quát chung về giáo dục quyền con người tại các Trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính.   

Quyền con người (nhân quyền) là những quyền thuộc về mỗi con người, đó là những quyền cơ bản và thiết yếu nhằm đảm bảo sự tự do, bình đẳng, công bằng và đầy đủ của mỗi cá nhân. Các quyền này được xem là tối cao và không ai có quyền xâm phạm vào chúng. Tuy nhiên chúng chưa thể gọi là quyền, mà cần có sự chấp thuận của pháp luật. Các quyền của cá nhân khi được pháp luật công nhận và bảo hộ thì sẽ trở thành quyền con người. Vì thế, nếu không có luật pháp thì quyền con người sẽ không tồn tại và những tội ác về quyền con người sẽ bao trùm. Do đó, để có thể đảm bảo quyền con người được bảo hộ thì chúng được pháp luật ghi nhận và được bổ sung, cập nhật, điều chỉnh liên tục.

Giáo dục quyền con người là hoạt động có định hướng, có tổ chức, có mục đích của chủ thể giáo dục tác động lên đối tượng giáo dục nhằm hình thành ở họ tri thức về quyền con người để biết tự mình bảo vệ quyền của mình và tôn trọng quyền của người khác phù hợp với các yêu cầu, đòi hỏi của các chuẩn mực trong pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia về quyền con người .

Trong lời nói đầu của Tuyên ngôn phổ quát về quyền con người năm 1948 đã viết: “Đại hội đồng Liên hợp quốc tuyên bố bản Tuyên ngôn thế giới về nhân quyền là mục tiêu chung cho tất cả các dân tộc và các quốc gia phải phấn đấu đạt tới để nhằm mục đích cuối cùng là mỗi cá nhân, mỗi tổ chức xã hội, luôn luôn ghi nhớ bản Tuyên ngôn bằng giáo dục và giảng dạy sẽ nỗ lực thúc đẩy tôn trọng đối với các quyền và những tự do cơ bản”[1]. Có thể nói, Tuyên ngôn phổ quát về quyền con người năm 1948 đã đặt nền móng cho hoạt động giáo dục quyền con người của tất cả các quốc gia trên toàn thế giới.

Giáo dục quyền con người có nội hàm rộng lớn, là một bộ phận cấu thành của giáo dục pháp luật. Hai chức năng quan trọng nhất của giáo dục quyền con người đó là trang bị những kiến thức cơ bản, xây dựng ý thức tôn trọng, bảo vệ và những kỹ năng sử dụng quyền con người của bản thân mỗi người và của những người khác.

Ở mỗi quốc gia, vấn đề giáo dục quyền con người được thực hiện ở các cấp độ khác nhau, với nhiều hình thức, phương pháp đa dạng, phong phú, tùy thuộc vào điều kiện cụ thể của mỗi nước, và chịu sự tác động của nhiều nhân tố. Sự khác biệt về điều kiện lịch sử, kinh tế, văn hoá, xã hội dẫn đến mỗi quốc gia có cách tiếp cận, phạm vi, mức độ, phương pháp và hình thức giáo dục về quyền con người khác nhau.

Trong thời gian qua, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra nhiều chủ trương, chính sách và có sự quan tâm chỉ đạo sát sao trong thực hiện hoạt động giáo dục quyền con người, quyền công dân. Theo đó, Quyết định số 1309/QĐ-TTg, ngày 5-9-2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân” xác định: “Tuyên truyền, phổ biến, giáo dục quyền con người nhằm tạo sự chuyển biến trong nhận thức của người học, của đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục về tầm quan trọng, ý thức tự bảo vệ các quyền của bản thân, tôn trọng nhân phẩm, các quyền và tự do của người khác; ý thức về trách nhiệm, nghĩa vụ của công dân đối với nhà nước và xã hội, góp phần phát triển toàn diện con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững của đất nước…; đến năm 2025 100% các cơ sở giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân tổ chức giáo dục quyền con người cho người học…”.

Bảo vệ quyền con người và giáo dục quyền con người là một trong những nội dung cốt lõi trong tư tưởng Hồ Chí Minh; là quan điểm xuyên suốt trong mọi đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; là vấn đề mang tính toàn dân, toàn diện của đất nước ta và mang tính toàn cầu[2].

Ở Việt Nam hiện nay giáo dục quyền con người trong hệ thống giáo dục quốc dân nói chung và cho sinh viên nói riêng có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng cũng như bước vào kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, kỷ nguyên phát triển và thịnh vượng. Đối với sinh viên tại các cơ sở đào tạo không chuyên về luật, hành chính hay nội chính, việc giáo dục về quyền con người trở nên đặc biệt quan trọng, thậm chí mang tính cấp thiết. Nhìn chung, sinh viên ở các trường này chủ yếu tập trung vào lĩnh vực kỹ thuật, trong khi kiến thức về các vấn đề xã hội, đặc biệt là về quyền con người, còn khá hạn chế. Thực tế cho thấy, khi được hỏi về khái niệm nhân quyền, phần lớn các em còn lúng túng và thiếu hiểu biết rõ ràng. Từ đó, nhận thức và hành vi của các em dễ bị sai lệch, dẫn đến nguy cơ bị lôi kéo, kích động khi tiếp cận các vấn đề liên quan đến nhân quyền.Tại đây, những môn học về lý luận chính trị trong chương trình đào tạo bắt buộc cũng không được các em quan tâm học tập và nghiên cứu kỹ vì cho rằng đây là những môn học có phụ, học chỉ với với tâm lý để qua môn, do đó nhận thức về chính trị nói chung của các em là rất hạn chế. Chính vì vậy, việc chú trọng, quan tâm giáo dục lý luận chính trị nói chung và quyền con người nói riêng tại các trường thiên về đào tạo kỹ thuật là vấn đề hết sức cần thiết và cấp bách hiện nay. Việc quan tâm, chú trọng về giáo dục quyền con người, trang bị những kiến thức cơ bản về quyền con người sẽ giúp các em có một cái nhìn đúng đắn, chống lại những quan điểm sai trái về vấn đề nhân quyền, hạn chế bị kích động, lôi kéo theo cách nhìn tiêu cực khi bày tỏ quan điểm cá nhân.

2. Thực trạng công tác giáo dục quyền con người tại các Trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính hiện nay

Sau 07 năm triển khai thực hiện Đề án đưa nội dung giáo dục về quyền con người vào chương trình giảng dạy trong hệ thống giáo dục quốc dân, Việt Nam đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận, trong đó nổi bật là sự chuyển biến tích cực trong nhận thức của người dân về vai trò và tầm quan trọng của quyền con người.Trên thực tế, giáo dục nhân quyền, xét ở góc độ nhất định, từ lâu đã được thực hiện trong hệ thống giáo dục quốc dân của Việt Nam, dưới hình thức giáo dục đạo đức công dân. Kể từ khi đổi mới đến nay, hoạt động giáo dục nhân quyền đã được tăng cường thêm một bước, xét cả về nội dung và phạm vi tổ chức. Mặc dù vậy, tương tự như nghiên cứu khoa học về nhân quyền, nhìn chung công tác giáo dục quyền con người tại các cơ sở giáo dục trong cả nước vẫn còn nhiều bất cập và hạn chế, đặc biệt là tại các trường không thuộc ngành luật, hành chính và nội chính.

Mặc dù đã 07 năm kể từ khi “Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân” được triển khai, nhưng trong khung chương trình đào tạo của các cơ sở giáo dục đại học không thuộc khối ngành luật, hành chính và nội chính, đến nay vẫn chưa có trường nào tích hợp nội dung giáo dục quyền con người vào chương trình giảng dạy và học tập chính khóa dành cho sinh viên.Ở các trường này, môn học pháp luật đại cương là môn học bắt buộc trong khung chương trình đào tạo cũng chỉ có số tiết tương đương với 2 tín chỉ, trong đó không có nội dung học nào về quyền con người. Tại Trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật Hưng Yên - nơi đào tạo các ngành về kỹ thuật, hàng năm thu hút số lượng sinh viên khá lớn (hơn 3 nghìn sinh viên mỗi năm) nhưng vấn đề giáo dục quyền con người cho sinh viên cũng chưa được chú trọng, quan tâm. Nội dung giáo dục về quyền con người mới chỉ được đưa lồng ghép vào trong chương trình học tập chính trị đầu khóa và giữa khóa cho sinh viên với thời lượng học tập về nội dung này cũng khá khiêm tốn (khoảng 70 phút).

Sở dĩ, nội dung giáo dục về quyền con người gặp nhiều khó khăn trong quá trình triển khai thực hiện tại các Trường khối kỹ thuật phần lớn là do tính đặc thù của khối các trường đào tạo ngành kỹ thuật, bên cạnh đó còn phụ thuộc vào khung chương trình đào tạo do Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định (số tiết cho tất cả các môn học lý luận chính trị tại các trường đại học, cao đẳng đào tạo chuyên ngành kỹ thuật do Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định là rất hạn chế, môn pháp luật đại cương trong quy định chỉ có 30 tiết). Vì vậy, việc lồng ghép nội dung giáo dục quyền con người vào các môn học lý luận chính trị cũng gặp nhiều khó khăn, do quỹ thời gian giảng dạy hạn chế, khó đảm bảo phân bổ hợp lý cho các nội dung chuyên môn khác trong chương trình.Trong thời gian tới, nếu nội dung giáo dục quyền con người được xây dựng thành một môn học độc lập, việc triển khai sẽ càng gặp nhiều khó khăn nếu không có sự điều chỉnh phù hợp trong khung chương trình đào tạo hiện hành. Bên cạnh đó, thực tiễn triển khai giáo dục quyền con người vẫn đang đối mặt với nhiều khó khăn và bất cập khác, đòi hỏi phải có giải pháp đồng bộ về thể chế, nội dung và phương pháp giảng dạy, như:

- Về sách chuyên khảo, giáo trình giảng dạy… về quyền con người dành cho hệ thống các trường này cũng chưa được biên soạn cụ thể, khoa học.

- Đội ngũ giảng viên có kiến thức, kỹ năng cũng như kinh nghiệm về giáo dục quyền con người còn hạn chế, chưa được đào tạo cơ bản, chuyên sâu. Bên cạnh đó, một số cán bộ lãnh đạo và quản lý giáo dục vẫn chưa có nhận thức đầy đủ, chính xác về tầm quan trọng và tính cấp thiết của việc đưa giáo dục quyền con người vào hệ thống giáo dục quốc dân.

- Công tác giáo dục quyền con người cũng chưa được các cấp, các ngành đầu tư, quan tâm một cách thích đáng. Vấn đề quyền con người cũng chưa được giáo dục, tuyên truyền và phổ biến một cách rộng rãi, thường xuyên trong các chương trình đào tạo của nhà trường.

- Công tác thanh tra, kiểm tra về công tác giáo dục quyền con người trong hệ thống giáo dục quốc dân nói chung cũng chưa được thực hiện sát sao, đồng bộ, có nơi không triển khai thực hiện.

3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính hiên nay.

Trong những năm gần đây, hoạt động giáo dục quyền con người và quyền công dân tại Việt Nam đã đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức và ý thức xã hội về tầm quan trọng của lĩnh vực này. Những hoạt động này không chỉ góp phần định hình nhân cách con người Việt Nam trong tiến trình quá độ lên chủ nghĩa xã hội, mà còn làm nổi bật tính tất yếu của việc tiếp tục tăng cường giáo dục quyền con người trong giai đoạn tiếp theoĐối với khối các trường không chuyên luật, hành chính, nội chính, đặc thù của nhà trường là đào tạo về kỹ thuật, vì vậy sinh viên học tập cũng không chú trọng học các môn học có tính chất đại cương, vì thế sự hiểu biết của các em về kiến thức xã hội nói chung nhất là về lĩnh vực quyền con người còn rất hạn chế. Chính vì vậy, việc giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường này là rất thiết thực, giúp các em có thể nâng cao nhận thức xã hội, ngăn ngừa, hạn chế vi phạm quyền do thiếu hiểu biết, bên cạnh đó, cũng giúp các em biết tự mình bảo vệ các quyền, tuân thủ pháp luật, biết tôn trọng phẩm giá, các quyền và tự do của người khác.

Để tiếp tục thực hiện đồng bộ, toàn diện và hiệu quả các mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp bảo đảm, bảo vệ quyền con người và giáo dục quyền con người trong điều kiện đất nước ta bước vào kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình phát triển giàu mạnh, thịnh vượng, và đặc biệt để triển khai xây dựng môn học quyền con người là môn học độc lập trong các cơ sở giáo dục, đào tạo góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục quyền con người, nhất là nâng cao hiệu quả giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường không thuộc chuyên ngành luật, hành chính, nội chính, cần thực hiện đồng bộ, hiệu quả một số giải pháp sau đây:

Một là, nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của công tác giáo dục quyền con người đối với cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp, đội ngũ nhà giáo nói chung và đặc biệt là đội ngũ nhà giáo đang công tác và giảng dạy tại các Trường đại học, cao đẳng không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính.

Bảo vệ quyền con người và giáo dục quyền con người được Đảng và Nhà nước ta xác định là công việc thường xuyên, liên tục, cần được triển khai đồng bộ, hiệu quả, được đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước và sự tham gia của người dân.  Để nâng cao hiệu quả công tác giáo dục về quyền con người trước hết cần nâng cao ý thức tự giác nhận thức về tầm quan trọng của quyền con người đối với mọi người cũng như tầm quan trọng của công tác giáo dục quyền con người đối với đội ngũ nhà giáo. Việc nhận thức đúng sẽ định hướng đúng cho mọi hành động trong công tác giáo dục quyền con người. Tại Hội nghị toàn quốc ngày 11/12/2024 về giáo dục quyền con người do Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh tổ chức, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính cũng đã nhấn mạnh: “Nâng cao nhận thức đúng đắn, đầy đủ về tầm quan trọng của quyền con người, việc thực hiện đầy đủ các quyền con người, quyền công dân và giáo dục quyền con người trong toàn Đảng, toàn dân và toàn quân; nghiêm túc thực hiện đầy đủ các cam kết quốc tế về quyền con người có ý nghĩa chiến lược đối với việc thực hiện chủ trương, đường lối phát triển toàn diện con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế”.

Hai là, các cơ sở giáo dục quốc dân nói chung và hệ thống các trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính cần khẩn trương xây dựng nội dung môn học quyền con người (không thực hiện việc lồng ghép vào các môn học khác) và đưa vào giảng dạy trong chương trình đào tạo chính khóa với thời lượng phù hợp với tổng thể chương trình đào tạo tại các cấp học, đặc biệt chú trọng trong hệ thống giáo dục của các trường đại học, cao đẳng trong cả nước.

Hiện nay, tại nhiều các trường đại hoc, cao đẳng trong cả nước vẫn chưa chú trọng, quan tâm tới nội dung học tập về quyền con người, thậm chí có trường còn chưa bao giờ đưa nội dung quyền con người vào giảng dạy dưới bất kỳ hình thức nào, kể cả hình thức ngoại khóa, mặc dù Đề án về giáo dục quyền con người đã triển khai thực hiện được 7 năm (Theo Quyết định số 1309/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ ngày 05/9/2017 về việc phê duyệt “Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân”). Tại các trường đại học, cao đẳng hầu như chỉ đưa nội dung giáo dục quyền con người với một thời lượng rất nhỏ (khoảng từ 1 đến 2 tiếng) vào học tập trong chương trình giáo dục chính trị đầu khóa hoặc giữa khóa cho sinh viên và việc này cũng không được thực hiện thường xuyên hàng năm.

Ba là, cần trang bị đầy đủ kiến thức, kỹ năng về quyền con người cho đội ngũ cán bộ giáo dục, đặc biệt là đội ngũ giáo viên, giảng viên trực tiếp tham gia giảng dạy về quyền con người.

Nội dung giáo dục quyền con người là một trong những nội dung trong giáo dục lý luận chính trị nói chung. Tại các cơ sở giáo dục và đào tạo nhất là các trường đại học và cao đẳng thuộc khối ngành kỹ thuật thì những nội dung học tập về lý luận chính trị là nội dung học tập có tính đặc thù, không phải môn chuyên ngành nên hầu như sinh viên không trú trọng đến việc học tập những nội dung này vì cho rằng nó là những môn học phụ. Một số thầy cô trực tiếp giảng dạy nội dung về quyền con người cũng chưađược trang bị đầy đủ kiến thức, kỹ năng về quyền con người vì vậy hiệu quả giáo dục về quyền con người còn hạn chế. Chính vì vậy, đối với đội ngũ thầy, cô trực tiếp tham gia giảng dạy, cần dành thời gian chủ động tìm hiểu, nghiên cứu đầy đủ về nội dung quyền con người, nắm chắc các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về quyền con người, tham gia đầy đủ các chương trình học tập, tập huấn về quyền con người (nếu có) và chủ động trang bị cho mình những kiến thức, kỹ năng cần thiết.

Bốn là, Bộ Giáo dục và Đào tạo cần chỉ đạo về thay đổi khung chương trình giảng dạy đối với các môn học đại cương tại các trường đào tạo ngành kỹ thuật, sớm ban hành tài liệu, chương trình giảng dạy về quyền con người trong các cơ sở giáo dục, đào tạo để các thầy, cô có thể tiếp cận nghiên cứu một cách chính thống về nội dung này.

Hoạt động giáo dục nói chung, giáo dục nhân quyền nói riêng muốn đạt được kết quả cao đòi hỏi người giảng viên phải được cung cấp các tài liệu tham khảo và công cụ giảng dạy thích hợp. Xét giáo dục nhân quyền, ở nhiều nước trên thế giới, ngoài giáo trình, giảng viên được cung cấp thêm các sách chuyên khảo, sách hướng dẫn về giảng dạy quyền con người và các loại giáo cụ đặc thù như bộ tranh tìm hiểu về các quyền, băng đĩa phim hoạt hình về quyền…Các yếu tố này hiện chưa có điều kiện đáp ứng trong bối cảnh của Việt Nam.

Năm là,  cần đa dạng hóa các hình thức tuyên truyền, giáo dục về quyền con người trong sinh viên. Đổi mới, lựa chọn phương pháp giảng dạy về quyền con người phù hợp với người học.

Các cơ sở giáo dục và đào tạo cũng cần đa dạng hóa các hình thức giáo dục về quyền con người, ngoài giảng dạy chính thức trong chương trình học tập trên lớp cần tăng cường các hình thức giáo dục khác như: tổ chức các cuộc thi tìm hiểu kiến thức pháp luật về quyền con người, lồng ghép nội dung quyền con người vào các cuộc thi tuyên truyền, cổ động trong học sinh, sinh viên… Phương pháp giảng dạy môn học này cũng cần được đổi mới, lựa chọn các phương pháp giảng dạy, học tập phù hợp với đối tượng người học. Đối với học sinh, sinh viên cần áp dụng các phương pháp giảng dạy tích cực và hiện đại làm thế nào để tạo hứng thú cho sinh viên đối với môn học này.

Sáu là, tăng cường việc thanh tra, kiểm tra về công tác giáo dục quyền con người cũng như nội dung giáo dục quyền con người tại các cơ sở giáo dục và đào tạo trong cả nước nói chung và tại các trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính.

Các cấp, các ngành cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra về công tác giáo dục quyền con người tại tất cả các các cơ sở giáo dục và đào tạo trong cả nước, đưa công tác giáo dục quyền con người vào giảng dạy trong hệ thống giáo dục quốc dân đảm bảo tính thống nhất, rộng khắp và đồng bộ. Nội dung giáo dục về quyền con người cũng cần được giảng dạy thống nhất, phù hợp với cấc cấp học. Kịp thời phát hiện và khắc phục những sai sót, hạn chế trong công tác tổ chức thực hiện giáo dục về quyền con người, có biện pháp xử lý, đánh giá, xếp loại một cách thích đáng các cơ sở giáo dục và đào tạo nếu không đưa nội dung giáo dục về quyền con người vào trong chương trình giảng dạy hoặc thực hiện không đầy đủ nội dung giáo dục quyền con người theo quy định.

Việc nâng cao hiệu quả giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường không chuyên ngành luật, hành chính, nội chính là một yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh hiện nay. Bởi đây là nhóm sinh viên chủ yếu học các ngành kỹ thuật, tự nhiên, kinh tế..., thường có vốn hiểu biết xã hội hạn chế, đặc biệt là về quyền con người. Thiếu hụt này dễ dẫn đến nhận thức sai lệch, thậm chí lệch chuẩn trong hành xử công dân và tiếp nhận thông tin xã hội. Do vậy, việc giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường không thuộc ngành luật, hành chính, nội chính là cần thiết hiên nay.