Giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật ở Việt Nam hiện nay

Ảnh minh họa. Nguồn: giaoducthoidai.vn.

1. Vai trò của giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, quyền con người ngày càng trở thành một giá trị phổ quát và nền tảng cho sự phát triển bền vững của mỗi quốc gia. Giáo dục quyền con người, với tư cách là công cụ quan trọng để nâng cao nhận thức, tri thức và thái độ tôn trọng các quyền và tự do cơ bản, cần được chú trọng trong toàn bộ hệ thống giáo dục, đặc biệt tại các trường đại học – nơi đào tạo nguồn nhân lực chủ chốt cho xã hội. Trong đó, việc đưa giáo dục quyền con người vào các trường đại học không chuyên luật có vai trò đặc biệt quan trọng nhằm lan tỏa các giá trị nhân quyền một cách rộng rãi và bền vững trong toàn xã hội.

Thứ nhất, cung cấp tri thức nền tảng về quyền con người cho sinh viên đại học không chuyên luật

Một trong những vai trò quan trọng nhất của giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật là trang bị kiến thức nền tảng về quyền con người cho sinh viên – những người không được đào tạo chuyên sâu về pháp luật. Trong thực tế, nhiều sinh viên theo học các ngành như kỹ thuật, công nghệ, kinh tế, y tế, sư phạm hay nghệ thuật thường có rất ít cơ hội tiếp cận với các khái niệm và nội dung liên quan đến quyền con người nếu không có chương trình giáo dục phù hợp.

Việc giảng dạy quyền con người giúp sinh viên hiểu rõ các quyền cơ bản mà họ được thụ hưởng, như quyền sống, quyền học tập, quyền tự do ngôn luận, quyền được tôn trọng nhân phẩm, quyền bình đẳng, quyền được tham gia vào các tiến trình ra quyết định... Qua đó, sinh viên được trang bị một hệ thống tri thức đủ để nhận diện các hành vi vi phạm quyền con người trong cuộc sống, từ đó hình thành ý thức tự bảo vệ bản thân và cộng đồng.

Thứ hai, hình thành tư duy tôn trọng, bảo vệ và thúc đẩy quyền con người trong mọi lĩnh vực đời sống

Giáo dục quyền con người không chỉ dừng lại ở việc truyền đạt tri thức, mà còn có vai trò bồi dưỡng tư duy và thái độ đúng đắn trong ứng xử xã hội. Khi sinh viên được học về các nguyên tắc nhân quyền, họ sẽ dần hình thành nhận thức và niềm tin vào các giá trị như công bằng, bình đẳng, bao dung, tôn trọng sự khác biệt và trách nhiệm cộng đồng. Đây là cơ sở để sinh viên hành xử phù hợp trong cả đời sống cá nhân lẫn công việc nghề nghiệp tương lai.

Chẳng hạn, một sinh viên ngành y nếu được trang bị kiến thức nhân quyền sẽ ý thức rõ hơn về quyền được chăm sóc sức khỏe của bệnh nhân, tôn trọng quyền riêng tư và phẩm giá của người bệnh. Sinh viên ngành công nghệ sẽ quan tâm nhiều hơn đến các tác động của sản phẩm công nghệ đối với quyền riêng tư và quyền tiếp cận thông tin của người dùng. Sinh viên ngành truyền thông – báo chí sẽ nhận thức sâu sắc hơn về quyền tự do ngôn luận đi đôi với trách nhiệm xã hội và đạo đức nghề nghiệp. Như vậy, giáo dục quyền con người góp phần tạo nên thế hệ công dân có năng lực và phẩm chất đạo đức phù hợp với các tiêu chuẩn nhân quyền quốc tế.

Thứ ba, góp phần xây dựng môi trường học đường nhân văn, bình đẳng và dân chủ

Một ý nghĩa khác của giáo dục quyền con người là xây dựng và duy trì môi trường giáo dục công bằng, tôn trọng và dân chủ. Khi sinh viên hiểu được quyền và nghĩa vụ của mình trong môi trường học đường, họ sẽ tích cực hơn trong việc tham gia vào các hoạt động học tập, phản biện và xây dựng chính sách liên quan đến nhà trường. Đồng thời, nhà trường cũng được thúc đẩy để cải thiện cơ chế quản trị theo hướng minh bạch, công bằng, có sự tham gia và tôn trọng ý kiến của người học.

Giáo dục quyền con người giúp sinh viên nhận ra rằng họ có quyền được lắng nghe, được học tập trong môi trường an toàn, không bị phân biệt đối xử hay bạo lực học đường. Khi những giá trị này được lan tỏa và thực hành thường xuyên, nhà trường sẽ trở thành một cộng đồng giáo dục nhân văn, nơi mọi cá nhân đều được đối xử công bằng và có cơ hội phát triển toàn diện.

Thứ tư, tăng cường năng lực sử dụng và bảo vệ quyền con người trong thực tiễn cuộc sống

Một vai trò thiết yếu khác của giáo dục quyền con người là nâng cao năng lực hành động và thực thi quyền. Việc hiểu biết sâu sắc về quyền không chỉ giúp sinh viên thụ hưởng quyền của mình một cách đầy đủ hơn, mà còn cho phép họ biết cách sử dụng các cơ chế, công cụ pháp lý và xã hội để phản ánh, khiếu nại hoặc đấu tranh khi quyền lợi bị xâm phạm. Đây là yếu tố nền tảng để phát triển một xã hội pháp quyền, nơi mọi công dân đều có năng lực và trách nhiệm bảo vệ công lý.

Trong thời đại công nghệ và mạng xã hội phát triển mạnh mẽ, sinh viên có thể đối diện với nhiều vấn đề phức tạp liên quan đến quyền riêng tư, quyền tự do biểu đạt, hay các hình thức phân biệt đối xử và quấy rối trên không gian mạng. Khi được giáo dục về quyền con người, họ sẽ có khả năng tự điều chỉnh hành vi, phản ứng đúng đắn và sử dụng công cụ phù hợp để giải quyết vấn đề.

Thứ năm, góp phần hiện thực hóa quyền con người trong toàn xã hội

Cuối cùng, giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật chính là một phần quan trọng trong chiến lược hiện thực hóa quyền con người ở cấp độ xã hội. Sinh viên hôm nay là những người lao động, nhà quản lý, doanh nhân, nhà giáo dục, nhà khoa học của tương lai – những người sẽ trực tiếp ảnh hưởng đến việc thúc đẩy hay cản trở tiến trình nhân quyền trong nhiều lĩnh vực. Việc họ được giáo dục đúng đắn về quyền con người sẽ tạo tiền đề để lan tỏa những giá trị tích cực trong gia đình, nơi làm việc và cộng đồng.

Hơn nữa, chính sự tham gia của sinh viên không chuyên ngành luật trong các hoạt động nhân quyền sẽ giúp nhân quyền không còn là lĩnh vực chỉ dành riêng cho giới luật gia, mà trở thành vấn đề chung của toàn xã hội. Đây chính là bước tiến cần thiết để xây dựng một nền văn hóa nhân quyền toàn diện, bền vững và có tính bao trùm.

2. Thực trạng giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật hiện nay

Thứ nhất, chưa có môn học độc lập về quyền con người

Qua khảo sát chương trình đào tạo của các trường đại học không chuyên luật hiện nay chỉ có Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh có môn học “Lý luận về quyền con người” với 30 tiết trong chương trình đào tạo Cử nhân chính trị. Trường Đại học sư phạm Hà Nội có môn học “Quyền trẻ em, an sinh, nhi đồng và gia đình” với 30 tiết trong chương trình đào tạo Cử nhân ngành Công tác xã hội. Còn đại đa số các chương trình đào tạo đại học các ngành của các trường đại học không chuyên luật thì vấn đề quyền con người chủ yếu được lồng ghép vào một số học phần/ môn học có liên quan như Pháp luật đại cương và một số học phần/ môn học hoặc được tích hợp vào các môn học khác như Giáo dục công dân, Triết học Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh…

Đối với môn Pháp luật đại cương, nội dung quyền con người đã được giảng viên tập trung giảng dạy về quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, tập trung giảng dạy cho sinh viên kiến thức về tầm quan trọng và vai trò của quyền con người theo pháp luật quốc tế và theo Hiến pháp Việt Nam. Ngoài ra, nội dung quyền con người vẫn được lồng ghép khi triển khai nội dung bài giảng về kinh doanh-thương mại thì quyền con người trong việc tự do kinh doanh, tự do lựa chọn ngành nghề, loại hình doanh nghiệp được giảng viên giảng dạy chi tiết để sinh viên hiểu rõ các quyền cơ bản của con người khi tham gia vào nền kinh tế của thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng; hoặc Pháp luật lao động, quyền con người về việc tự do lựa chọn việc làm đã được cụ thể hóa trong nội dung môn học để sinh viên nắm rõ quyền của người lao động Việt Nam nói riêng và của thế giới nói chung trong việc tự do lựa chọn, thay đổi việc làm theo sở thích, năng lực và nhu cầu của bản thân và xã hội.

 Các môn học khác như Giáo dục công dân, Triết học Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh cũng có tích hợp một số nội dung về quyền con người nhưng dung lượng rất hạn chế, thường mang tính lý thuyết, thiếu tính ứng dụng và không đáp ứng được nhu cầu thực tế của sinh viên. Việc thiếu môn học chuyên biệt về quyền con người khiến sinh viên khó có cơ hội tiếp cận và hiểu rõ về các quyền cơ bản của con người trong xã hội hiện đại.

Bên cạnh chương trình giáo dục chính khóa, thì các trường đại học không chuyên luật cũng bước đầu đưa vấn đề giáo dục quyền con người vào trong một số hoạt động giáo dục ngoại khóa. Tuy nhiên hoạt động giáo dục ngoại khóa còn đơn điệu, thiếu hấp dẫn và chưa được chú trọng, chủ yếu tuyên truyền và phổ biến về pháp luật về quyền công dân là chính, nội dung này thường được thực hiện trong tuần giáo dục công dân đầu khóa hoăc một số buổi tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho sinh viên.

Thứ hai, thiếu giảng viên chuyên môn và tài liệu phù hợp

Thực tiễn cho thấy, nhiều giảng viên tại các trường đại học không chuyên ngành luật chưa được đào tạo chuyên sâu về quyền con người hoặc cập nhật các văn kiện quốc tế mới. Tài liệu giảng dạy về quyền con người còn thiếu và chưa được hệ thống hóa, khiến việc truyền đạt kiến thức trở nên khó khăn và thiếu hiệu quả. Điều này dẫn đến việc sinh viên không nhận thức đầy đủ về quyền lợi và nghĩa vụ của mình trong xã hội.

Ngày 05/9/2017, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số: 1309/QĐ-TTg phê duyệt Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân với mục tiêu tuyên truyền, phổ biến, giáo dục quyền con người nhằm tạo sự chuyển biến trong nhận thức của người học, của đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục về tầm quan trọng, ý thức tự bảo vệ các quyền của bản thân, tôn trọng nhân phẩm, các quyền và tự do của người khác; ý thức về trách nhiệm, nghĩa vụ của công dân đối với nhà nước và xã hội, góp phần phát triển toàn diện con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững của đất nước. Thời gian qua, Đề án đã tổ chức một số lớp tập huấn cho giảng viên các trường đại học không chuyên trên cả nước, cung cấp cho các giảng viên khối lượng kiến thức chung về quyền con người, về kĩ năng giảng dạy, kết nối với sinh viên để truyền tải những kiến thức về quyền con người một cách gần gũi và hiệu quả nhất. Thực hiện Đề án, Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đang chủ trì xây dựng một số sách tham khảo về quyền con người cho đối tượng là giảng viên các trường đại học. Trong thời gian tới, chắc chắn sẽ tạo chuyển biến lớn trong chất lượng giảng dạy cũng như tài liệu phục vụ giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật.

Thứ ba, nhận thức của sinh viên còn hạn chế

Sinh viên các ngành không chuyên về luật thường thiếu nhận thức về quyền con người và không coi trọng việc học hỏi về lĩnh vực này. Nhiều sinh viên chỉ xem giáo dục quyền con người là môn học phụ, không có ảnh hưởng lớn đến chuyên ngành của mình. Đa số sinh viên nhận thức quyền con người dưới góc độ chung chung như “quyền được sống”, “quyền được học tập”, “tự do ngôn luận”… mà chưa hiểu rõ các khái niệm pháp lý cụ thể, tính chất phổ quát, bất khả xâm phạm và mối liên hệ giữa quyền – nghĩa vụ – trách nhiệm công dân. Việc thiếu kiến thức nền tảng dẫn đến tâm lý thụ động trong bảo vệ quyền lợi chính đáng của bản thân, cũng như ít quan tâm đến các vấn đề vi phạm quyền con người trong xã hội. Điều này dẫn đến việc thiếu kỹ năng và kiến thức cần thiết để bảo vệ quyền lợi của bản thân và cộng đồng.

Thứ tư, thiếu phương pháp giảng dạy tương tác và thực tiễn

Phương pháp giảng dạy về quyền con người tại các trường đại học không chuyên ngành luật chủ yếu là lý thuyết, thiếu sự tương tác và thực tiễn. Giảng viên thường sử dụng phương pháp “thầy giảng – trò ghi”, dẫn đến việc sinh viên tiếp thu kiến thức một cách thụ động, khó khơi gợi được tư duy phản biện và nhận thức sâu sắc về quyền – nghĩa vụ trong các bối cảnh xã hội cụ thể.

Thực tế cho thấy việc thiếu các hoạt động bổ trợ như hội thảo, tọa đàm chuyên đề, mô phỏng phiên tòa, tranh biện học thuật về quyền con người đã làm giảm cơ hội để sinh viên áp dụng lý thuyết vào các tình huống thực tế. Điều này khiến quyền con người – một khái niệm sống động, gắn liền với các giá trị đạo đức, pháp lý và xã hội – trở nên khô khan, trừu tượng, khó tiếp cận. Ngoài ra, phần lớn giảng viên ở các trường không chuyên luật không được đào tạo chuyên sâu về giáo dục quyền con người, dẫn đến cách tiếp cận còn hẹp, chưa cập nhật các chuẩn mực quốc tế cũng như chưa tích hợp phương pháp sư phạm hiện đại (dạy học qua tình huống, trò chơi nhập vai, nghiên cứu tình huống…).

Hệ quả là sinh viên không chỉ thiếu kiến thức nền tảng mà còn thiếu kỹ năng phân tích, tranh luận, và khả năng nhìn nhận các vấn đề xã hội dưới góc độ quyền con người. Việc này ảnh hưởng trực tiếp đến mục tiêu đào tạo công dân có tư duy pháp lý, nhân văn và trách nhiệm xã hội – một trong những yêu cầu cốt lõi của giáo dục đại học trong bối cảnh hiện nay.

Tồn tại kể trên xuất phát từ những nguyên nhân chính sau:

Một là, các trường đại học không chuyên luật chưa nhận thức đầy đủ và toàn diện về giáo dục quyền con người nói chung và giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường đại học không chuyên luật nói riêng.

Hai là, các trường đại học không chuyên luật chưa có thông tin và dữ liệu toàn diện và chuyên sâu về quyền con người, cho đến nay hầu hết các cơ sở giáo dục đại học không chuyên luật mới chỉ bắt đầu tiếp cận và nghiên cứu về quyền con người.

Ba là, các trường đại học không chuyên luật chưa có đội ngũ giảng viên và nghiên cứu viên đáp ứng yêu cầu nghiên cứu và xây dựng chương trình, tài liệu, giáo trình giảng dạy về quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật.

Bốn là, các trường đại học không chuyên luật do bị giới hạn về thời gian đào tạo, nên phải dành đa số thời gian cho các hoạt động giảng dạy các môn học liên quan đến chuyên ngành đào tạo. Do vậy còn rất ít thời gian cho các hoạt động giảng dạy các môn học thuộc lĩnh vực khác trong đó có giảng dạy về quyền con người.

3. Một số giải pháp tăng cường giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật

Giáo dục quyền con người có tầm quan trọng đặc biệt trong chiến lược giáo dục của rất nhiều quốc gia ngày nay. Tuy nhiên, việc xây dựng được một chương trình giáo dục quyền con người một cách dài hạn và hiệu quả lại đang là thách thức với rất nhiều quốc gia trên thế giới. Trong thời gian qua, Nhà nước ta đã đưa quyền con người vào việc hoạch định và thực hiện chính sách giáo dục ở tất cả các cấp trong hệ thống giáo dục quốc dân. Trong thời gian qua, thực hiện Quyết định số 1309/QĐ-TTg ngày 05/9/2017 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh cùng với các bộ, cơ quan liên quan đã triển khai một số nhiệm vụ mà Thủ tưởng Chính phủ giao như: tổ chức các hội nghị, hội thảo khoa học về nội dung và phương pháp giáo dục quyền con người; biên soạn tài liệu, giáo dục; tập huấn đội ngũ giảng viên, giáo viên để thực hiện lồng ghép nội dung quyền con người vào các chương trình giáo dục, đào tạo. Kết quả bước đầu triển khai Đề án đã nâng cao nhận thức xã hội về tầm quan trọng của giáo dục quyền con người, đặc biệt là đối với đội ngũ cán bộ, quản lý, cũng như các nhà giáo, học sinh, sinh viên trong các cơ sở giáo dục, đào tạo thuộc hệ thống giáo dục quốc dân. Ngày 21/12/2021, Thủ tục Chính phủ ban hành Chỉ thị về việc tăng cường thực hiện Đề án nhằm phát huy hết tác động tích cực của việc thực hiện Đề án.

Cụ thể, đối với việc giáo dục quyền con người cho sinh viên các trường đại học không chuyên luật, chúng ta cần quán triệt và thực hiện đồng bộ các giải pháp sau để nâng cao hiệu quả, chất lượng giáo dục:

Một là, các trường đại học không chuyên luật phải nâng cao nhận thức để hiểu biết đúng đắn và toàn diện về vị trí, vai trò quan trọng của hoạt động giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật.

Hai là, trong các trường đại học không không chuyên luật, giáo dục quyền con người bị giới hạn thời gian bởi phải dành phần lớn thời gian cho đào tạo chuyên môn nghề nghiệp và sự đa dạng của các ngành đào tạo_ế Do vậy để thúc đẩy giáo dục về quyền con người đòi hỏi một quá trình lâu dài, thường xuyên, được thực hiện thông qua các môn học và lồng ghép trong toàn bộ quá trình giáo dục.

Ba là, giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật phải kết hợp với giáo dục pháp luật, giáo dục đạo đức. Nội dung giáo dục quyền con người cần phải được thể hiện bằng những hình thức sinh động, đa dạng, lồng ghép vào hoạt động giáo dục ngoại khóa, huy động sự tham gia tích cực của Đoàn Thanh niên, Hội Sinh viên trong các trường đại học không chuyên luật.

Bốn là, nội dung giáo dục quyền con người phải bảo đảm đúng quan điểm, chủ trương đường lối của của Đảng, pháp luật quốc tế và quốc gia về quyền con người và phù hợp với ngành đào tạo trong các trường đại học không chuyên luật.

Năm là, nhà giáo giữ vai trò quyết định trong việc đảm bảo chất lượng giáo dục quyền con người trong các trường đại học. Để nâng cao chất lượng, hiệu quả giảng dạy về quyền con người, Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường đại học không chuyên luật cần chú trọng đào tạo đội ngũ giảng viên, nghiên cứu viên đồng thời xây dựng đội ngũ giảng viên thỉnh giảng và thu hút các giảng viên, các nhà khoa học giỏi trong và ngoài nước về lĩnh vực này giảng dạy trong các trường đại học không chuyên luật.

Kết luận

Giáo dục quyền con người nói chung và trong các trường đại học không chuyên luật nói riêng ở Việt Nam là một đòi hỏi bức thiết có ý nghĩa, vai trò đặc biệt quan trọng, có ý nghĩa chiến lược đối với sự nghiệp giáo dục và đào tạo và quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay khi chúng ta thực hiện “Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục”. Chúng ta về cơ bản đã có đầy đủ cơ sở pháp lý về giáo dục quyền con người nói chung và giáo dục quyền con người trong các trường đại học không chuyên luật nói riêng. Giáo dục về quyền con người xét dưới góc độ lý luận và thực tiễn phụ thuộc nhiều vào mục tiêu, đối tượng, nội dung và phương pháp giảng dạy được xác định trong từng giai đoạn phát triển và chính sách của mỗi quốc gia. “Có thể xác định mục tiêu tổng quát giáo dục quyền con người bao gồm: tăng cường sự tôn trọng quyền con người và các quyền tự do cơ bản; phát triển toàn diện cá nhân con người và ý thức tôn trọng con người; thúc đẩy sự hiểu biết, tôn trọng, bình đẳng giới và sự đoàn kết giữa các quốc gia, người bản địa và các nhóm chủng tộc, quốc gia, dân tộc, tôn giáo và ngôn ngữ; nâng cao năng lực của mọi người trong xã hội tự do dân chủ”…

Phan Thị Hồng

Viện Quyền con người, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh