Tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học tại Trường Đại học Công đoàn

1. Khái quát nhận thức về tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học

Hiện nay, quyền con người đã trở thành những chuẩn mực phổ quát của nhân loại, thể hiện trong mọi lĩnh vực của đời sống, gồm các quyền dân sự, chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa. Pháp luật quốc gia, pháp luật quốc tế và hầu hết các hoạt động trong xã hội ở khắp nơi trên thế giới đều đề cập tới việc nhà nước phải tôn trọng, ghi nhận, thúc đẩy, bảo đảm, bảo vệ các quyền con người. Xong hiểu biết về quyền con người của các cá nhân nói chung ở nhiều nơi trên thế giới vẫn còn rất hạn chế, việc hiện thực hóa các quyền con người trong thực tế đời sống chưa hiệu quả, vi phạm quyền con người còn xảy ra ở nhiều nơi với hình thức, mức độ và nguyên nhân khác nhau. Điều này cho thấy nhu cầu, đòi hỏi giáo dục, nâng cao nhận thức, thúc đẩy, bảo đảm, bảo vệ quyền con người cần được tiếp tục thực hiện và thường xuyên thực hiện, đa dạng về hình thức, nội dụng và phương pháp. Thực tế ở thời điểm những năm 1990 của thế kỷ XX, Liên hợp quốc đã quan tâm và thấy được sự cần thiết phải đề ra chương trình hành động cho việc giáo dục, nâng cao nhận thức về quyền con người, từ đó thúc đẩy việc bảo đảm, bảo vệ quyền con người. Cụ thể là Hội nghị nhân quyền thế giới năm 1993 đã đề ra Tuyên bố Viên về Chương trình Hành động, tiếp theo đó là Chương trình Thập kỷ giáo dục quyền con người, kéo dài từ năm 1995 – 2004 và thực hiện ba giai đoạn bổ sung cho Chương trình: Giai đoạn thứ nhất từ năm 2005-2009, tập trung giáo dục cấp tiểu học và trung học với mục tiêu là tiếp cận giáo dục dựa trên quyền; giai đoạn thứ 2 từ năm 2010-2014, tập trung giáo dục cho cấp đại học, đội ngũ giảng viên, cán bộ thực thi pháp luật, sỹ quan và quân nhân; giai đoạn thứ ba từ năm 2015-2019, củng cố cho 2 giai đoạn trước và thúc đẩy đào tạo giới truyền thông, báo chí[1]. Tuyên bố Viên năm 1993 và Chương trình hành động đã khẳng định: “Các quốc gia có nghĩa vụ pháp lý trong việc giáo dục nhân quyền; đồng thời nên được đưa vào các chính sách giáo dục ở cấp độ quốc gia”.

Ở Việt Nam, Đảng và Nhà nước ta đã thể hiện rõ ràng sự quan tâm tới việc nghiên cứu, tôn trọng, ghi nhận, bảo đảm, bảo vệ quyền con người từ khoảng những năm 1990. Đảng đã ban hành Chỉ thị, Nghị quyết; Nhà nước ban hành hệ thống pháp luật và tiếp tục nghiên cứu để tham gia các điều ước quốc tế về nhân quyền, ký kết các hiệp định, công ước ở nhiều lĩnh vực. Nhằm hiện thực hóa các giá trị quyền con người, hướng tới bảo đảm thực hiện quyền con người, thực hiện nghĩa vụ quốc gia về giáo dục quyền con người, năm 2017, Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1309/QĐ-TTg ngày 05/9/2017 phê duyệt Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân. Thực hiện mục tiêu “tuyên truyền, phổ biến, giáo dục quyền con người nhằm tạo sự chuyển biến trong nhận thức của người học, của đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục về tầm quan trọng, ý thức tự bảo vệ các quyền của bản thân, tôn trọng nhân phẩm, các quyền và tự do của người khác; ý thức về trách nhiệm, nghĩa vụ của công dân đối với nhà nước và xã hội, góp phần phát triển toàn diện con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững của đất nước.” Để thúc đẩy mạnh mẽ hơn nữa, tăng cường hiệu quả, hiệu lực của Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân do Chính phủ ban hành kèm theo Quyết định số 1309/QĐ-TTg ngày 05/9/2017, ngày 21/12/2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Chỉ thị số 34/CT-TTg, tổng kết, đánh giá việc thực hiện Đề án trong giai đoạn 2017-2021, chỉ ra phương hướng thúc đẩy mạnh mẽ hơn việc triển khai Đề án trong hệ thống giáo dục quốc dân.

Có thể thấy, giáo dục quyền con người đã trở thành hành động của toàn thế giới, được Chính phủ Việt Nam xem đó như một phương thức để thúc đẩy, bảo đảm, bảo vệ quyền con người phát triển con người toàn diện con người, để hội nhập và bảo đảm cho phát triển bền vững đất nước. Trên cơ sở các quy dịnh của Liên hợp quốc, đặc biệt là Tuyên bố Viên và Chương trình hành động về quyền con người năm 1993, có thể hiểu: Giáo dục quyền con người là những hoạt động giảng dạy, tập huấn và phổ biến thông tin về quyền con người, nhằm xây dựng một nền văn hóa nhân quyền trong đó hướng tới: (i) Tăng cường sự tôn trọng các quyền và tự do cơ bản của con người; (ii) Phát triển đầy đủ nhân phẩm và ý thức về nhân phẩm của con người; (iii) Thúc đẩy sự hiểu biết, khoan dung, bình đẳng giới và tình hữu nghị giữa các quốc gia, các nhóm dân tộc, chủng tộc, tôn giáo và ngôn ngữ; (iv) Tạo điều kiện cho tất cả mọi người tham gia một cách hiệu quả vào các hoạt động của xã hội; (v) Hỗ trợ các hoạt động của Liên hợp quốc về duy trì hòa bình và an ninh quốc tế [2].

Như vậy có thể thấy giáo dục quyền con người được thực hiện bằng nhiều hình thức, cấp độ, phương pháp, từ giảng dạy, tập huấn đến thông tin về quyền con người. Tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học (bậc đào tạo số 7/8 bậc trình độ đào tạo ở Việt Nam[3]) có thể hiểu là hoạt động giúp người học tiếp cận/có kiến thức, kỹ năng nghiên cứu, ứng dụng, truyền bá, phổ biến tri thức, giá trị quyền con người trong hoạt động nghề nghiệp chuyên môn của người học. Tùy thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh, đối tượng mà việc tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học hay ở các bậc đào tạo có thể được thực hiện một cách trực tiếp, trực diện hoặc gián tiếp, lồng ghép … ở nhiều phạm vi khác nhau.

1. Thực trạng tiếp cận QCN trong giảng dạy sau đại học tại trường ĐHCĐ

Trong xu hướng thế giáo dục quyền con người nêu trên, gắn với tổ chức công đoàn, Trường Đại học Công đoàn, là cơ sở đào tạo đa ngành, có truyền thống đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho xã hội, cho tổ chức công đoàn đã tiếp cận và có nhận thức về giá trị của quyền con người, thấy rõ sự cần thiết phải tiếp cận, truyền tải giá trị quyền con người vào hoạt động đào tạo của Nhà trường. Đến nay Nhà trường có 11 ngành đào tạo ở bậc đại học, nhưng chỉ có 05 ngành đạo tạo ở bậc trình độ thạc sĩ (ngành Xã hội học, ngành Quản trị kinh doanh, ngành Quản trị nhân lực, ngành Kế toán, ngành Quản lý an toàn & sức khỏe nghề nghiệp) và 01 ngành đào tạo ở trình bậc trình độ tiến sĩ (ngành Quản trị nhân lực). Quá trình xây dựng mục tiêu, chiến lược, sứ mệnh, giá trị cốt lõi, tầm nhìn đào tạo, Nhà trường đã ý thức rõ về tiếp cận các giá trị quyền con người, tiếp cận định hướng thúc đẩy, thực hiện quyền con người, tôn trọng các giá trị quyền con người trong bối cảnh, tình hình mới của xã hội. Điều này đã có tương thích nhất định với mục tiêu giáo dục quyền con người nói chung. Cụ thể, Trường Đại học Công đoàn xác định sứ mệnh là: đào tạo đội ngũ cán bộ cho tổ chức Công đoàn và đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho phát triển kinh tế - xã hội; nghiên cứu khoa học về công nhân, công đoàn, quan hệ lao động, an toàn, vệ sinh lao động; tham gia xây dựng các chính sách về người lao động. Về triết lý giáo dục: học để biết, học để làm việc, học để chung sống, học để khẳng định mình, học để hội nhập, học để kiến tạo tương lai”. Về mục tiêu giáo dục: năng động, sáng tạo, trung thực, tinh thần trách nhiệm, khả năng sống và làm việc trong môi trường cạnh tranh đa văn hóa”. Về tầm nhìn đến năm 2030: trở thành trung tâm đào tạo và nghiên cứu khoa học có uy tín trong khu vực về công nhân, công đoàn, quan hệ lao động, an toàn, vệ sinh lao động)[4]. Với mục tiêu và sứ mệnh …. này, Nhà trường đã có chú trọng tiếp cận, truyền tải kiến thức, giá trị và thực tiễn về quyền con người trong công tác đào tạo nói chung và hoạt động giảng dạy cho cả sinh viên, học viên các lớp, khóa, các hệ đào tạo của Nhà trường.

Việc xây dựng môn học/học phần riêng biệt về quyền con người trong chương trình đào tạo

Quá trình xây dựng chương trình đào tạo bậc đại học, ở nhóm ngành học thuộc lĩnh vực khoa học xã hội (Luật, Xã hội học, Công tác xã hội), Nhà trường đã xây dựng riêng học phần bắt buộc là Lý luận và pháp luật về quyền con người, mặc dù trong các học phần thuộc khối kiến thức lý luận chính trị, pháp luật nói chung đã tiếp cận các giá trị quyền con người theo chủ trương của Đảng và Nhà nước. Nhưng trong 05 chương trình đào tạo trình độ thạc sĩ và 01 chương trình đào tại trình độ tiễn sĩ không có môn học/học phần chuyên biệt về quyền con người. Với phương châm: đào tạo ở bậc đại học đã được tiếp cận, học tập các kiến thức căn bản về quyền con người rồi, ở bậc sau đại học sẽ tiếp tục lồng ghép ở mức nâng cao, chuyên sâu các phù hợp với chuyên môn từng ngành. Quá trình xây dựng đề cương và giảng dạy các học phần, giảng viên đã tiếp tục giảng dạy về quyền con người trong trạng thái lồng ghép trong kiến thức hoặc trong mối quan hệ với kiến thức, kỹ năng của các lĩnh vực chuyên ngành đào tạo, nhấn mạnh ở các ngành như: Xã hội học, quản trị nhân lực, an toàn lao động & sức khỏe nghề nghiệp; lồng ghép trong quá trình hướng dẫn học viên, nghiên cứu sinh lựa chọn và nghiên cứu, viết luận văn, luận án, các công bố khoa học theo quy định. Tuy nhiên trong dự kiến đào tạo bậc thạc sĩ Luật kinh tế (đang nghiên cứu Đề án mở ngành) đã dự kiến thiết lập môn học Quyền con người trong kinh doanh, thương mai để gắn với định hướng và mục tiêu đào tạo của Nhà trường.

Việc đào tạo đội ngũ giảng viên

Hiện nay, về mặt quan điểm, nhận thức, lãnh đạo và giảng viên của Trường Đại học Công đoàn đã tiếp cận, lĩnh hội được xu hướng, bối cảnh và giá trị của quyền con người và sự cần thiết đưa giáo dục quyền con người vào trong hoạt động xây dựng mục tiêu chiến lược, sứ mệnh, tầm nhìn của Nhà trường; trong các chương trình đào tạo của Nhà trường, trong giảng dạy các học phần thuộc khối kiến thức chung/đại cương, chuyên ngành về quyền con người. Giảng viên của Nhà trường, đặc biệt là giảng viên giảng dạy khối kiên thức lý luận chính trị, giảng viên chuyên ngành luật, quan hệ lao động, xã hội học, công tác xã hội được Nhà trường quan tâm cử đi/cho phép tham gia các chương trình tập huân, hội thảo, nghiên cứu đề tài, đề án khoa học về quyền con người để đáp ứng nhu cầu, xu thế của xã hội cũng như các quy định về giảng dạy, đào tạo quyền con người hiện nay.

Việc biên tập tài liệu giảng dạy

14. nay ở Trường Đại học Công đoàn chưa biên soạn được tài liệu chuyên biệt là giáo trình phục vụ việc học tập và giảng dạy của học viên, sinh viên và giảng viên. Tuy nhiên Nhà trường ủng hộ việc biên soạn các giáo trình, tài liệu phục vụ nghiên cứu, giảng dạy. Xong, giảng viên – các nhà nghiên cứu tại Trường Đại học Công đoàn vẫn còn chưa nhiều kinh nghiệm chuyên biệt để biên soạn giáo trình giảng dạy về quyền con người ở cả bậc đại học và cao học. Tài liệu phục vụ học tập và nghiên cứu đang có hiện nay mới ở trạng thái một số ít các sách chuyên khảo, tham khảo. Thực tiễn học tập của học viên và sinh viên là đang dựa vào tài liệu ở cơ sở đào tạo khác, tài liệu của các chuyên gia là bài tạp chí, đề tài… và quy định của pháp luật quốc tế và của Việt Nam. Chủ yếu gắn với vấn đề lao động, an sinh xã hội, công đoàn.

Một số đánh giá

Về kết quả đạt được:

Về quan điểm, nhận thức: Lãnh đạo Nhà trường và đa số giảng viên đã thấy rõ được sứ mệnh, trách nhiệm và chú ý, tích cực tiếp cận, truyền tải các giá trị của quyền con người tới học viên sau đại học, chú ý gắn với lĩnh vực lao động, công đoàn, an sinh xã hội, quản trị nhân lực, bảo đảm an toàn sức khỏe nghề nghiệp.

Về hành động của giảng viên và học viên:

Giảng viên khi giảng dạy sau đại học đã lấy các tiêu chuẩn về quyền con người, các quyền con người cụ thể để so sánh, phân tích, chỉ ra nội dung mà pháp luật và thực tiễn xã hội Việt Nam đạt được vượt trội/còn thiếu, yếu so với các chuẩn mực quốc tế về quyền con người; kèm theo đó cũng chỉ ra các nguyên nhân và xu thế thời đại, phương hướng khắc phục. Thực tế các học viên của Trường Đại học Công đoàn đã được tiếp cận, lĩnh hội các giá trị của quyền con người, không chỉ thông qua học phần chuyên biệt về quyền con người, mà qua nhiều học phần khác ở bậc đại học. Đến bậc sau đại học, các kiến thức, giá trị ở bậc đại học để tiếp tục được nghiên cứu nâng cao, chuyên sâu hơn cả về lý thuyết, lý luận và ứng dụng vào thực tiễn thông qua các hoạt động nghiên cứu ngoại khóa, đi đến các cơ quan, đơn vị, tổ chức ngoài Trường để thực hành các kiến thức đã học, tiến hành điều tra, khảo sát, nghiên cứu dưới sự hướng dẫn, định hướng của giảng viên trong trạng thái lồng ghép với các kiến thức, kỹ năng chuyên ngành.

Các học viên của Trường sau khi tốt nghiệp ra trường, đảm nhận các vị trí công tác trong tổ chức công đoàn, cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội khác đã tiếp tục mang theo các giá trị quyền con người vào cuộc sống một cách sâu sắc và thực chất hơn. Nhiều phản hồi tốt đẹp của nhà tuyển dụng đã dành cho người học từ Trường Đại học Công đoàn về kiến thức, tinh thần trách nhiệm với chuyên môn, biết tôn trọng, thực hiện, bảo vệ, thúc đẩy các giá trị quyền con người bằng kỹ năng, năng lực tự chủ, tự chịu trách nhiệm, tinh thần pháp quyền và vì quyền con người.

Hạn chế, nguyên nhân

Thứ nhất, việc tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học chưa đồng đều, chưa thực sự thống nhất giữa các giảng viên giảng ở các chuyên ngành khác nhau [5]. Nguyên nhân của hạn chế này là do kinh nghiệm giảng dạy, sự tiếp cận, tích lũy, gắn kết kiến thức chuyên môn với quyền con người của các giảng viên là khác nhau. Một số giảng viên hiện đang chú ý nặng về phân tích, giảng dạy tri thức chuyên môn nên còn chưa mở rộng, đề cao hướng tiếp cận quyền con người gắn với chuyên ngành đào tạo; hoặc một số giảng viên chỉ giới thiệu ở mức rất khái quát về giá trị quyền con người cho người học nên tính ứng dụng các quyền trong học tập, nghiên cứu chưa hiệu quả. Bên cạnh đó, Nhà trường cũng chưa có Chương trình hành động rõ ràng về tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học. Những tọa đàm, hội thảo, sinh hoạt khoa học với chủ đề về tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học nói chung tại các khoa hoặc liên kết các khoa chuyên ngành giảng dạy sau đại học hầu như chưa được tổ chức[6].

Thứ hai, chưa có tài liệu chuyên biệt, các tài liệu đang được sử dụng để giảng dạy, học tập sau đại học về quyền con người còn rời rạc, chưa bao quát các vấn đề về quyền con người. Điều này cũng là nguyên nhân dẫn tới việc chưa có sự thống nhất giữa các giảng viên trong giảng dạy. Hạn chế này có lẽ do chưa có một chỉ đạo, chương trình nhất quán từ lãnh đạo Nhà trường, cơ quan quản lý. Dẫn đến trong nhiều trường hợp người học chưa bao quát được vấn đề về quyền con người nên còn hạn chế về tầm nhìn, hành động tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, nhất là quyền của người lao động nói chung.

Thư ba, chưa có tổng kết đánh giá, nhận xét hay hoạt động kiểm tra, thanh tra vê tiếp cận các giá trị quyền con người trong giảng dạy sau đại học tại Trường Đại học Công đoàn. Điều này tất yếu dẫn tới hạn chế hoặc những cải tiến, đổi mới về phương pháp, cách thức, nội dung tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học nói chung.

2. Một số phương hướng đẩy mạnh hơn nữa việc tiếp cận con người trong giảng dạy sau đại học tại Trường Đại học Công đoàn

Nhằm thực hiện tốt và hiệu quả hơn nữa việc tiếp cận các giá trị quyền con người trong giảng dạy sau đại học tại Trường đại học Công đoàn, Nhà trường và giảng viên cần triển khai một số phương hướng như sau:

Một là, Nhà trường nên nghiên cứu để sử dụng thuật ngữ quyền con người, giáo dục quyền con người, hướng tới các giá trị quyền con người, thúc đẩy, bảo đảm quyền con người trong mục tiêu chiến lược, sứ mệnh, giá trị cốt lõi, tầm nhìn… của Nhà trường. Từ đó có chương trình, kế hoạch cụ thể về hướng tiếp cận quyền con người trong xây dựng chương trình đào tạo, đề cương học phần và giảng dạy sau đại học được thống nhất trong toàn Trường, tiến tới thống nhất được hành động tiếp cận quyền con người về mức độ, phạm vi, tần suất trong giảng dạy sau đại học.

Hai là, Nhà trường nên thực hiện giáo dục, giảng dạy quyền con người ở tất cả các ngành học bậc đại học, làm nền tảng để tiếp tục tiếp cận, nghiên cứu nâng cao, chuyên sâu, chuyên ngành về quyền con người gắn với chuyên môn nghề nghiệp đào tạo. Từ đó bảo đảm ứng dụng các quyền con người trong hoạt động chuyên môn nghề nghiệp sẽ hiệu lực, hiệu quả và đạt mục tiêu phát triển bền vững của mỗi ngành đào tạo.

Ba là, Nhà trường và các Khoa đào tạo sau đại học cần triển khai nhiều các tọa đàm, hội thảo về quyền con người, giáo dục quyền con người ở cả trong nội bộ hoạt động của khoa và liên kết với các khoa khác. Từ đó lan tỏa, trao đổi rõ định hướng tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học. Nhà trường cần tập trung rà soát, biên soạn tái bản giáo trình, tài liệu giảng dạy sau đại học có nội dung, phần hàm chứa giá trị quyền con người. Biên soạn mới giáo trình riêng biệt của Nhà trường cho học phần Lý luận và pháp luật về quyền con người có nhấn mạnh, chú trọng tới vấn đề quyền con người theo mục tiêu, sứ mạng của Nhà trường; biên soạn mới giáo trình, tài liệu bảo đảm quyền con người trong các lĩnh vực quản trị nhân lực, quản trị kinh doanh, an toàn lao động và sức khỏe nghề nghiệp, xã hội học…

Bốn là, rất cần việc khảo sát, điều tra, tổng kết, đánh giá về tiếp cận các giá trị quyền con người trong giảng dạy nói chung và giảng dạy sau đại học. Qua đó có định hướng hành động tiếp cận quyền con người phù hợp, hiệu quả hơn.

Kết luận: Tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học tại Trường Đại học Công đoàn là định hướng phù hợp với thời đại, phù hợp với quan điểm, chủ trương của Đảng và chính sách, pháp luật của nhà nước, cũng như mục tiêu, chiến lược, sứ mệnh, tầm nhìn… của Trường Đại học Công đoàn. Lãnh đạo Nhà trường và giảng viên giảng dạy sau đại học cơ bản đã quan tâm tiếp cận quyền con người trong chuyên môn đào tạo. Tuy nhiên vẫn còn một số hạn chế cần khắc phục như: việc định danh thuật ngữ quyền con người trong chủ trương hành động; bảo đảm tính thống nhất, nhất quán trong tiếp cận quyền; trong việc biên soạn tài liệu, hội thảo, tạo đàm, tổng kết, đánh giá, kiểm tra để hướng tới tiếp cận quyền con người trong giảng dạy sau đại học tại Trường Đại học Công đoàn ngày càng đạt kết quả, hiệu quả cao hơn./