Giáo dục quyền trẻ em cho trẻ mầm non qua trải nghiệm

Ảnh minh họa. Nguồn: hatinh.edu.vn

1. Đặt vấn đế

Hoạt động trải nghiệm có nhiều ưu thế để giáo dục Quyền trẻ em (QTE) cho trẻ mầm non. Nếu đưa nội dung khám phá Quyền của trẻ em vào các hoạt động học tập, vui chơi và các hoạt động sống hằng ngày của trẻ theo hướng trải nghiệm sẽ giúp trẻ lĩnh hội được kiến thức về QTE, kĩ năng-hành vi thực hiện QTE và thái độ tôn trọng QTE một cách khoa học, lôgic, tự nhiên, không áp đặt, giáo điều. Những điều trẻ tự rút ra được cho bản thân là những điều trẻ nhớ lâu hơn và tự giác thực hiện hơn. Mục đích của giáo dục QTE cho trẻ mầm non hướng tới: 

• Về nhận thức: trẻ xác định được các Quyền của mình đáng được hưởng trong các hoạt động sống hàng ngày, đồng thời nhận ra những trách nhiệm cần phải thực hiện liên quan đến Quyền đó.
• Về tình cảm thái độ: trẻ tôn trọng Quyền của mình và Quyền của mọi người xung quanh; vui vẻ, tự giác, cố gắng, nỗ lực hoàn thành các trách nhiệm của bản thân.
• Về kĩ nănghành vi: trẻ có kĩ năng lựa chọn, cân nhắc và thực hiện các hành động thực hiện Quyền của mình và của người khác trong hoạt động sống hàng ngày.

2. Nội dung

a) Lựa chọn nội dung giáo dục Quyền trẻ em và hoạt động trải nghiệm phù hợp với trẻ

Đề lựa chọn được nội dung và hoạt động về Quyền trẻ em cụ thể, phù hợp với trẻ, giáo viên cần thực hiện các công việc sau đây:

• Xác định bốn nhóm Quyền của trẻ em (Quyền sống, Quyền phát triển, Quyền được bảo vệ, Quyền tham gia): Việc xác định này giúp giáo viên dễ định hướng trong lựa chọn nội dung và đảm bảo việc lựa chọn không quá thiên lệch về nội dung nhóm Quyền nào. Giáo viên có thể liệt kê một danh sách các Quyền trẻ em dựa trên bốn nhóm Quyền này. Việc phân nhóm chỉ mang tính tương đối để thuận tiện cho việc lựa chọn nội dung không bị trùng lặp, chồng chéo.
• Lựa chọn Quyền được ghi trong Công ước (hoặc Luật trẻ em), liên tưởng tới những nhu cầu cơ bản của trẻ em: Sau khi xác định được nhóm Quyền, giáo viên dựa vào bảng liệt kê danh sách các QTE để lựa chọn một số Quyền cụ thể, có tính đặc trưng cho lứa tuổi mầm non và là mối quan tâm của trẻ em. Ví dụ: Quyền sống (Điều 12, Luật trẻ em), Quyền được giáo dục, học tập và phát triển năng khiếu (Điều 16 Luật trẻ em), Quyền được vui chơi, giải trí (Điều 17, Luật trẻ em), Quyền được bảo vệ để không bị bạo lực, bỏ rơi, bỏ mặc (Điều 27, Luật trẻ em); Quyền được bày tỏ ý kiến và hội họp (Điều 34, Luật trẻ em).
• Cụ thể hóa các Quyền trẻ em thành những nội dung giúp trẻ dễ hiểu, dễ thực hiện: Ở bước này, giáo viên suy nghĩ đến những nhu cầu, hoạt động đáp ứng nhu cầu của trẻ để đảm bảo được Quyền đã được lựa chọn ở bước 2. Chẳng hạn, để đảm bảo Quyền sống, trẻ cần được ăn uống đủ chất, khám sức khỏe thường xuyên và được chữa bệnh khi đau ốm, được có nhà ở, có quần áo mặc, được vệ sinh tắm rửa thường xuyên.
• Suy nghĩ về Trách nhiệm trẻ cần phải làm để thực hiện Quyền: Quyền đi đôi với Trách nhiệm, do đó trẻ thực hiện Quyền cũng là thực hiện Trách nhiệm của bản thân. Giáo viên cần xác định rõ những trách nhiệm (việc) trẻ cần phải làm để thực hiện Quyền (đáp ứng nhu cầu cơ bản của trẻ), như: để được sống khỏe mạnh, trẻ cần ăn uống đủ chất, lựa chọn thực phẩm tốt cho sức khỏe; khi đi khám sức khỏe, trẻ phải biết làm theo sự chỉ dẫn của bác sĩ; trẻ được sống trong ngôi nhà của mình, do đó trẻ phải biết dọn dẹp, giữ gìn ngăn nắp. Bước này sẽ định hướng cho giáo viên tổ chức các hoạt động cho trẻ trải nghiệm một cách vui vẻ và có tính khả thi cao.
• Lựa chọn hoạt động trải nghiệm phù hợp để trẻ học về Quyền và Trách nhiệm: GV cần xác định được những HĐ trải nghiệm nào có ưu thế để cho trẻ tham gia. HĐ đó vừa thỏa mãn nhu cầu cơ bản của trẻ (trẻ được làm một việc cụ thể mà trẻ thích và đáp ứng nhu cầu cần thiết) vừa đòi hỏi trẻ phải thực hiện ít nhất một công việc nhất định để có thể đáp ứng được Quyền của mình.

GV tham khảo các bước lựa chọn nội dung, hoạt động khám phá Quyền sống của trẻ em ở bảng 1 và sơ đồ 1 dưới đây.

Bảng 1. Cách lựa chọn nội dung giáo dục Quyền sống cho trẻ mầm non

GV có thể tham khảo thêm một số nội dung và hoạt động khám phá QTE ở bảng 2.

Bảng 2: Gợi ý một số nội dung khám phá Quyền trẻ em cho trẻ mầm non

b) Tổ chức hoạt động cho trẻ trải nghiệm khám phá Quyền trẻ em

Tổ chức quá trình hoạt động trải nghiệm khám phá Quyền trẻ em có thể tiến hành theo các bước sau:

Bước 1: Định hướng trẻ tham gia vào hoạt động trải nghiệm

Để định hướng trẻ vào hoạt động, giáo viên khơi gợi nhu cầu, xúc cảm của trẻ. Đó có thể là những cảm xúc hào hứng, mong muốn, thích tự làm các công việc cho mình, nhu cầu làm việc và hiểu được các công việc mà trẻ cần phải làm để đảm bảo chính quyền trẻ được hưởng. Giáo viên có thể bắt đầu từ câu hỏi: Các con thích được làm gì? Các con thích điều gì? Điều gì là tốt cho bản thân các con? Muốn có những điều tốt đẹp cho bản thân, các con cần phải làm gì? Muốn lớn lên và khỏe mạnh, con cần phải làm gì? Bằng một vài câu hỏi, giáo viên cũng có thể khai thác thêm một chút kinh nghiệm trẻ đã có để định hướng vào nội dung học tập cụ thể của buổi trải nghiệm.

Bên cạnh hệ thống câu hỏi, giáo viên có thể sử dụng những tình huống có vấn đề thông qua tranh ảnh hoặc vở kịch, câu chuyện ngắn để khơi gợi trẻ suy nghĩ bước đầu về Quyền và Trách nhiệm của trẻ em, hình dung nội dung chính của hoạt động.

Bước 2: Trẻ trải nghiệm

Trẻ thực hiện Quyền và Trách nhiệm của bản thân, đây là giai đoạn trọng tâm. Các hoạt động được diễn ra theo những nội dung đã dự kiến trong kế hoạch của giáo viên. Trẻ được trực tiếp tham gia những hoạt động đó theo lựa chọn của cá nhân trẻ hoặc theo cách sắp xếp có chủ định của giáo viên nhưng dựa trên Quyền của trẻ. Đối với giờ học khám phá về “Quyền sống và Trách nhiệm đảm bảo Quyền sống”, dựa trên ba nhóm hoạt động đã được dự kiến trước, giáo viên tổ chức thành ba khu vực hoạt động đã có sự sắp đặt, bố trí môi trường. Trẻ được nhận các thư mời ngẫu nhiên về các nhóm hoặc trẻ được tự chọn hoạt động mình thích, đồng thời giáo viên có thể đề xuất các tiêu chí để trẻ chọn nhóm (các bạn nào sâu răng, sún răng sẽ được đi khám răng). Trong quá trình trẻ tham gia trải nghiệm, giáo viên tận dụng tối đa cơ hội để trẻ thực hiện các trách nhiệm với bản thân, với người khác và với môi trường xung quanh.

Bước 3: Chia sẻ, đúc rút kinh nghiệm về Quyền và Trách nhiệm của trẻ em

Sau quá trình trải nghiệm, giáo viên dành thời gian cùng trẻ thảo luận nhóm và tập thể để trẻ nói lên những điều trẻ đã suy nghĩ, nhận ra về trách nhiệm của mình. Các câu hỏi thảo luận hướng tới hai nội dung: Quyền và Trách nhiệm để thực hiện Quyền đó. Khi thảo luận, chia sẻ, giáo viên nên sử dụng các diễn ngôn về Quyền và Trách nhiệm. Phạm trù “Quyền” có các từ: Quyền, được làm, không được làm, vi phạm Quyền, thực hiện Quyền. Phạm trù “Trách nhiệm” có các từ: Trách nhiệm, phải làm, cố gắng, nỗ lực; vi phạm Quyền, thiếu trách nhiệm, có trách nhiệm, rất trách nhiệm, trách nhiệm cao, trách nhiệm chưa cao, công việc.

Các câu hỏi có thể đặt ra là:

• Con và các bạn vừa được làm gì? Con có thích không? Nếu không được làm việc đó, con cảm thấy như thế nào?
• Đó là Quyền gì? Đó có phải Quyền của con không? Các trẻ em khác có được hưởng Quyền đó giống con không?
• Ai có trách nhiệm đảm bảo Quyền sống của con?

Giáo viên nên kết hợp hình ảnh, tranh vẽ về Quyền để khắc sâu biểu tượng cho trẻ. Hình ảnh, tranh vẽ phải liên quan tới các Quyền và Trách nhiệm mà trẻ vừa thực hiện, có thể là ảnh chụp hoạt động của trẻ để củng cố lại biểu tượng cho trẻ. Ngoài ra, các hình ảnh mang tính chất mở rộng, có nội dung mô tả Quyền và Trách nhiệm cụ thể khác trong nhóm Quyền đó và mô tả việc thực hiện Quyền của những trẻ em khác trên thế giới cũng có vai trò quan trọng để mở rộng hiểu biết cho trẻ và giúp trẻ hiểu được Quyền là của tất cả mọi trẻ em, không phân biệt giới tính, màu da, sắc tộc, tôn giáo, không phân biệt trẻ khuyết tật. Mọi trẻ em được hưởng Quyền, mọi trẻ em có trách nhiệm thực hiện Quyền của mình và tôn trọng Quyền của trẻ em khác.

Nếu giáo viên ít chú ý đến việc chia sẻ sau trải nghiệm sẽ làm giảm hiệu quả tác động đến nhận thức của trẻ về trách nhiệm với bản thân, từ đó sẽ khó chuyển quá trình nhận thức vào bên trong làm thay đổi hành vi và hình thành thói quen tôn trọng QTE cho chính trẻ em. Vì vậy, giáo viên cần ý thức rõ cần phải làm tốt hoạt động chia sẻ này. Điều quan trọng là tránh giáo điều, hình thức, hãy để trẻ tự nói lên suy nghĩ của bản thân, nếu có điểm nào chưa chính xác, giáo viên có thể điều chỉnh tiếp theo ở những hoạt động sau.

Bước 4: Tạo cơ hội cho trẻ vận dụng kinh nghiệm vào các hoạt động hàng ngày

Để củng cố kiến thức, kĩ năng, thái độ trách nhiệm thực hiện Quyền cho trẻ, GV thiết kế các tình huống, bài tập, trò chơi mang tính thực tế, gắn liền với đời sống thực của trẻ để trẻ tham gia, dựa trên việc vận dụng kiến thức, kĩ năng, thái độ đã lĩnh hội được ở giai đoạn trước. Bên cạnh đó, GV cũng tạo cơ hội cho trẻ thực hiện các công việc trong tất cả các hoạt động hàng ngày nhằm đảm bảo các Quyền và đòi hỏi trẻ thực hiện Trách nhiệm để đảm bảo Quyền của trẻ. Hoạt động vận dụng này được tổ chức dưới hình thức tích hợp sẽ có hiệu quả cao. GV có thể tích hợp giáo dục Quyền sống trong hoạt động ăn, uống, ngủ, nghỉ, vệ sinh hàng ngày; tích hợp giáo dục Quyền phát triển trong các hoạt động học tập, vui chơi, hoạt động văn hóa, lễ hội, được chăm sóc sức khỏe;  tích hợp giáo dục Quyền được bảo vệ thông qua việc trẻ thực hiện các quy định an toàn trong mọi hoạt động, nói với giáo viên và người lớn khác nếu không cảm thấy an tâm về điều gì, lên tiếng bảo vệ bạn; tích hợp giáo dục Quyền tham gia: nêu ý kiến, tham gia vào việc lập kế hoạch hoạt động của GV, tham gia vào chuẩn bị môi trường học tập, chuẩn bị các điều kiện cần thiết cho sinh hoạt của trẻ hàng ngày.

Để tổ chức được hoạt động giáo dục QTE cho trẻ mầm non theo hướng trải nghiệm, cần lưu ý các điều kiện thực hiện dưới đây:

- GV hiểu biết rõ về QTE và biết cách đáp ứng QTE trong quá trình tổ chức hoạt động cho trẻ.

- GV hiểu được mối quan hệ chặt chẽ giữa Quyền và Trách nhiệm, đảm bảo cho việc đáp ứng mỗi Quyền cụ thể tương ứng với việc giúp trẻ hiểu ra trách nhiệm của mình.

- GV có kĩ năng lập kế hoạch hoạt động tích hợp giáo dục QTE phù hợp với nội dung chủ đề của nhà trường, khối lớp.

3. Kết luận

Giáo dục QTE cho trẻ mầm non qua trải nghiệm là một trong những cách tiếp cận hiện đại và phù hợp với lứa tuổi mầm non. Cách tiếp cận này cho phép GV lựa chọn nội dung Quyền cụ thể và dễ dàng truyền tải đến trẻ em khi trẻ được trực tiếp trải nghiệm các Quyền đó trong hoạt động và rút ra suy ngẫm cho bản thân. GVMN nên tăng cường tổ chức các hoạt động giáo dục QTE theo hướng này không chỉ vì thự hiện mục tiêu giáo dục QTE mà vì bản thân trẻ được hưởng Quyền được giáo dục tốt nhất, hiệu quả nhất.

TS. Nguyễn Thị Luyến

Khoa Giáo dục mầm non, Trường ĐH Sư phạm Hà Nội