Biện pháp giáo dục quyền con người trong cơ sở giáo dục mầm non (Kỳ 1)

Ảnh minh họa. Nguồn: laodong.vn

1. Đặt vấn đề

Với mục tiêu tuyên truyền, phổ biến, giáo dục quyền con người (QCN) nhằm tạo sự chuyển biến trong nhận thức của người học, của đội ngũ nhà giáo, cán bộ quản lý giáo dục về tầm quan trọng, ý thức tự bảo vệ các quyền của bản thân, tôn trọng nhân phẩm, các quyền và tự do của người khác; ý thức về trách nhiệm, nghĩa vụ của công dân đối với nhà nước và xã hội, góp phần phát triển toàn diện con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập và phát triển bền vững của đất nước, ngày 05 tháng 9 năm 2017, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1309/QĐ-TTg phê duyệt "Đề án đưa nội dung Quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân", phấn đấu đến năm 2025, 100% các cơ sở giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân tổ chức giáo dục QCN cho người học…"[1]. Nhằm tăng cường thực hiện đề án, ngày 21/12/2021 Chính phủ đã ký ban hành Chỉ thị số 34/CT-TTg về việc tăng cường thực hiện Đề án đưa nội dung quyền con người vào chương trình giáo dục trong hệ thống giáo dục quốc dân[2]. Trong quá trình triển khai đề án, nội dung về QCN đã được đưa vào chương trình giáo dục của các cấp học và đã đạt được một số kết quả quan trọng, bước đầu góp phần nâng cao nhận thức xã hội về tầm quan trọng của giáo dục QCN, đặc biệt là đối với đội ngũ cán bộ, quản lý, nhà giáo, học sinh, sinh viên trong các cơ sở giáo dục, đào tạo thuộc hệ thống giáo dục quốc dân.

Giáo dục QCN là một trong những nội dung quan trọng của giáo dục toàn diện, đặc biệt là đối với trẻ em và là việc cần phải tiến hành một cách hệ thống, nghiêm túc từ lứa tuổi mầm non, bởi lẽ, giáo dục mầm non (GDMN) là cấp học đầu tiên trong hệ thống giáo dục quốc dân, đặt nền móng cho sự phát triển toàn diện con người Việt Nam, thực hiện việc nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em từ 03 tháng tuổi đến 06 tuổi, là cấp học nền tảng đặt nền móng ban đầu cho quá trình hình thành và phát triển nhận thức về con người, về thế giới xung quanh và hình thành các phẩm chất nhân cách của con người. Có thể coi lứa tuổi mầm non nói chung, tuổi mẫu giáo nói riêng là thời kỳ vàng để giáo dục QCN. Thực tiễn cho thấy rằng kết quả triển khai bước đầu của đề án đã có những kết quả rất đáng trân trọng về giáo dục QCN trong các cấp học trong đó có cấp học GDMN. Tuy nhiên, để đạt được mục tiêu giáo dục QCN trong GDMN, vẫn cần thêm các nghiên cứu liên quan đến việc lựa chọn, tích hợp, lồng ghép nội dung giáo dục QCN vào chương trình GDMN phù hợp với từng lứa tuổi và thiết kế đa dạng hoạt động giáo dục QCN cho trẻ trong sự phối hợp giữa nhà trường - gia đình và cộng đồng.

2. Phần nội dung

a) Ý nghĩa của việc giáo dục Quyền con người trong cơ sở giáo dục mầm non

- Đối với lực lượng tham gia tổ chức hoạt động nuôi dưỡng - chăm sóc - giáo dục trẻ mầm non

Giáo dục QCN cho các cán bộ quản lí, giáo viên mầm non, nhân viên trong trường, gia đình và cộng đồng có tầm quan trọng đặc biệt nhằm nuôi dưỡng, bảo vệ, giáo dục, chăm sóc trẻ em một cách tốt nhất. Công tác giáo dục QCN cho các lực lượng GDMN là một việc làm hết sức cấp thiết hiện nay nhằm ngăn chặn những vụ bạo hành trẻ em diễn ra trong các nhóm/lớp mầm non và gióng lên hồi chuông cảnh báo về việc vi phạm quyền trẻ em. Trẻ mầm non là đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương và ít có khả năng tự bảo vệ mình, vì vậy, để bảo vệ trẻ em trước tiên phải giáo dục QCN và nâng cao ý thức cho các lực lượng giáo dục trẻ về tôn trọng bảo vệ QCN nói chung và quyền trẻ em nói riêng. Giáo dục QCN sẽ góp phần nâng cao nhận thức, hiểu biết về các nguyên tắc, chuẩn mực QCN để từ đó thúc đẩy việc tôn trọng và thực hiện QCN, góp phần tạo ra môi trường giáo dục hướng tới sự phát triển toàn diện của trẻ mầm non.

Giáo dục QCN trong cơ sở GDMN sẽ giúp giáo viên, nhân viên và các lực lượng giáo dục khác đảm bảo thực hiện nghiêm các quy định về hành vi, ứng xử đối với trẻ và các lực lượng tham gia hoạt động tại cơ sở GDMN, đặc biệt không vi phạm những điều giáo viên, nhân viên không được làm như là: Xúc phạm danh dự, nhân phẩm, xâm phạm thân thể trẻ em và đồng nghiệp; Đối xử không công bằng đối với trẻ em; Xuyên tạc nội dung giáo dục; Bỏ giờ, bỏ buổi dạy; tuỳ tiện cắt xén chương trình nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em; Làm việc riêng khi đang tổ chức các hoạt động nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em; Hút thuốc, uống rượu, bia và sử dụng các chất kích thích khác khi đang tham gia các hoạt động nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục trẻ em[3].

Thực tiễn GDMN cho thấy rằng, trong quá trình làm việc với trẻ mầm non, nhà giáo dục phải thường xuyên đối mặt với những hành vi không mong muốn của trẻ nhỏ hoặc người thân từ gia đình trẻ, gây ra những cảm xúc tiêu cực ở họ trong suốt quá trình làm việc. Để đảm bảo thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của mình, nhà giáo dục phải xác định rõ và đúng đắn những hành vi nào được phép và hành vi nào không được phép trước quy định của pháp luật. Giáo dục QCN cho các lực lượng GDMN nhằm cung cấp cho họ hệ thống những tri thức, kỹ năng, hình thành thái độ và hành vi phù hợp, chuẩn mực và đảm bảo QCN trong giáo dục trẻ mầm non. Điều này có nghĩa là, giáo dục QCN trong cơ sở GDMN sẽ góp phần tạo ra một khung hành vi rõ ràng về QCN, đặc biệt là quyền trẻ em để họ có thể đưa ra các quyết định lựa chọn hành vi phù hợp với quy định của pháp luật chứ không phụ thuộc vào kinh nghiệm của bản thân khi nuôi dưỡng - chăm sóc và giáo dục trẻ.

Giáo dục QCN trong cơ sở GDMN sẽ đảm bảo sự đồng thuận trong nhận thức cũng như trong hoạt động nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục giữa nhà trường, gia đình và xã hội; tạo ra sự đa dạng các nguồn lực xây dựng cơ sở GDMN, bảo đảm môi trường giáo dục tốt nhất cho mỗi trẻ em. Từ những hiểu biết cơ bản về QCN và hiện thực hóa nội dung giáo dục QCN trong cơ sở GDMN, các lực lượng giáo dục sẽ biết cách đánh giá và lựa chọn phương thức tác động phù hợp với trẻ mầm non và đảm bảo cho sự phát triển toàn diện của trẻ, tạo ra sức mạnh phối hợp giáo dục giữa nhà trường, gia đình và xã hội bảo đảm nguyên tắc chủ động, cộng đồng trách nhiệm, dân chủ, bình đẳng, hợp tác, chia sẻ trong GDMN.

- Đối với trẻ mầm non

Trẻ mầm non về cơ bản không biết về QCN và không có hiểu biết về khái niệm trừu tượng này. Trẻ cũng không biết rằng: là con người, trẻ có quyền được hưởng và thực hiện các QCN.

Ở môi trường giáo dục đầu tiên là gia đình, ít nhiều trẻ cũng được người thân giáo dục các chuẩn mực QCN cơ bản một cách tự nhiên nhất. Trong những mối quan hệ gia đình, trẻ được hình thành những nhận thức về QCN thông qua những yêu cầu và đáp ứng hành vi từ người thân xung quanh với những mong muốn của trẻ. Đồng thời, trẻ cũng được trải nghiệm những hành vi ứng xử của người khác đối với mình. Do đó, ngay từ khi còn rất nhỏ, trẻ mầm non đã được tiếp xúc những chuẩn mực vốn có trong tư duy về QCN ở các mức độ khác nhau. Trẻ được dạy thế nào là cách ứng xử phù hợp và ý nghĩa của việc hành động phù hợp hoặc và hậu quả của việc chống lại các chuẩn mực về QCN.

Ở trường mầm non, giáo dục QCN cho trẻ góp phần hình thành, rèn luyện các hành vi tích cực và tăng cường ý thức trách nhiệm của trẻ, giúp phát triển lòng tự trọng và sự tham gia tích cực của trẻ vào hoạt động của chung. Đây cũng chính là nền tảng cơ bản để thúc đẩy sự tôn trọng QCN khi trẻ trưởng thành hơn. Có thể coi trẻ mẫu giáo là thời kỳ vàng cho việc triển khai công tác giáo dục QCN. Ở lứa tuổi này, tâm hồn trẻ rất nhạy cảm, dễ xúc động đối với con người, cảnh vật chung quanh, trí tưởng tượng của trẻ bay bổng và phong phú. Hiện nay, trong các trường mầm non, thông qua các hoạt động giáo dục, trẻ đã dần được tiếp xúc với QCN, mà cụ thể là quyền trẻ em. Giáo dục QCN cho trẻ mầm non mang ý nghĩa bước đầu giúp trẻ hình thành nhận biết được quyền của mình và biết tôn trọng quyền của người khác.

Giáo dục QCN cho trẻ sẽ giúp QCN trở thành một phần nội dung giáo dục trẻ và ảnh hưởng đến các hoạt động hàng ngày của trẻ theo chế độ sinh hoạt hàng ngày tại trường mầm non, và đặc biệt hơn là cách trẻ thực hiện QCN của mình trong môi trường GDMN. Nội dung giáo dục về QCN cho trẻ sẽ góp phần hình thành ở trẻ khung và ranh giới hành vi, định hướng hành vi ứng xử tích cực và loại bỏ hành vi tiêu cực của trẻ đối với mọi người xung quanh.

b) Cách tiếp cận giáo dục Quyền con người trong giáo dục mầm non

- Tiếp cận hệ thống và tích hợp

Giáo dục QCN là một quá trình giáo dục có hệ thống bắt đầu từ xác định mục tiêu, nội dung, phương pháp, điều kiện, phương tiện và hình thức giáo dục phù hợp với nhu cầu, khả năng của trẻ, năng lực sư phạm của giáo viên và điều kiện đáp ứng của môi trường giáo dục. Các tác động giáo dục QCN cần phải có kế hoạch, hợp lý, đi từ cái dễ đến khó, từ cái quen thuộc đến ít quen thuộc, từ đơn giản đến phức tạp. Giáo dục QCN được xem là một lĩnh vực giáo dục liên ngành, do đó, giáo dục QCN trong cơ sở GDMN phải được tiến hành tích hợp với các quá trình giáo dục khác, nội dung giáo dục QCN cần tích hợp vào các nội dung của các hoạt động giáo dục trong chế độ sinh hoạt hằng ngày của trẻ ở trường mầm non.

- Tiếp cận giáo dục lấy trẻ làm trung tâm

Nhà nước Việt Nam coi con người là mục tiêu và động lực của mọi chính sách phát triển kinh tế - xã hội và luôn nhất quán trong việc bảo đảm và thúc đẩy các quyền con người. Với chiến lược phát triển con người, coi con người là trung tâm của sự phát triển, giáo dục quyền con người có vai trò đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Cách tiếp cận lấy trẻ làm trung tâm hay cách tiếp cận dựa trên QCN của trẻ em đòi hỏi bất cứ chủ trương chính sách phát triển nào đối với GDMN cũng phải xuất phát từ trẻ em, từ lợi ích của trẻ em và từ quan điểm bảo đảm quyền trẻ em. Dựa trên quan điểm giáo dục lấy trẻ làm trung tâm, quá trình giáo dục trẻ cần được tiến hành tích hợp nội dung theo các chủ đề gần gũi dựa trên đặc điểm cá nhân trẻ, phù hợp với nguyện vọng, nhu cầu, hứng thú, sở thích của trẻ trên nguyên tắc tự do, tự nguyện của trẻ, xem trẻ là chủ thể chủ động, tích cực tham gia vào các hoạt động giáo dục ở trường mầm non; Nhfa giáo dục tạo mọi điều kiện, cơ hội để trẻ được trải nghiệm và rèn luyện các năng lực, hình thành phẩm chất cá nhân; GVMN trở thành thang đỡ, điểm tựa, là người hướng dẫn trẻ tìm hiểu, khám phá những sự kiện, hiện tượng tự nhiên và xã hội xung quanh trẻ, giúp cho trẻ dễ dàng thích ứng, hoà nhập vào môi trường tự nhiên và xã hội để phát triển toàn diện, hài hòa.

- Tiếp cận thực tiễn

QCN với tư cách là giá trị chung của xã hội loài người, chứa đựng những giá trị đặc thù, gắn liền với một thể chế chính trị nhất định và những điều kiện kinh tế, văn hóa, truyền thống lịch sử của từng quốc gia dân tộc. Giáo dục QCN trong cơ sở GDMN không thể không quan tâm đến sự đa dạng văn hóa và tôn trọng sự đa dạng văn hóa. Mỗi cá nhân con người đều sống trong những cộng đồng nhất định, và QCN chỉ có thể được bảo đảm thông qua một thể chế xã hội nhất định, cần có sự đảm bảo của một thể chế nhà nước, tổ chức đại diện quản lý mọi mặt đời sống xã hội. Nhà nước không chỉ ghi nhận và bảo vệ các QCN mà còn là tổ chức nắm trong tay những nguồn lực, công cụ quan trọng nhất để bảo đảm các QCN được thực hiện trên thực tế. Do đó, cơ sở GDMN cần xây dựng một cơ chế quản lý mọi mặt hoạt động của cơ sở khi tổ chức chế độ sinh hoạt hàng ngày cho trẻ mầm non căn cứ trên các quy định của pháp luật về QCN. Trong quá trình giáo dục QCN cho trẻ cần bám sát các vấn đề về QCN trong thực tiễn, các điều kiện giáo dục QCN của trường mầm non và mức độ nhận thức của giáo viên - nhân viên về QCN trong GDMN. Bên cạnh đó, các biện pháp giáo dục QCN trong cơ sở phải được đề xuất dựa trên thực tiễn GDMN tại địa phương, phù hợp với thực tiễn của cơ sở GDMN và khả năng thực tế của trẻ.

(Còn nữa)

TS. Lê Thị Kim Anh

Trường Đại học Đồng Tháp